Mizo Ṭhalaite leh Ruihhlo
Ruihhlo kan tih hian miin a ruihna hrim hrim atana a hman heng Heroin, Ganja, Weed, Opium, adt., kan tih te leh natna tihdamna atana hman tur damdawi, kan hmansual ang zawng zawng hi a huam vek a. Sawi dan dang lehah chuan damdawi kher lo pawh miin ruih nana a hman ṭhin a rilru, ngaituahna leh taksa thlenga a ṭha lo lama tidanglam thei thil thlentir thei zawng zawng hi ‘ruihhlo’ hian a huam thei awm e.
Ruihhlo hian mihring nunphung, awm dan a tibuai thei êm êm a, mahni nihna lo anga lantirtu, nun tichhetu, nunna suattu, ruk min ruktirtu, chhungkua min tibuaitu, leh min ṭhen hrangtu tihte paw'n kan sawi thei ang. Ruihhlo leh tualthah, rukruk hi thil kalkawp tlat a ni bawk. Mizo ṭhalaitena ruihtheihthil an tih chhan hi chhan tam tak a awm theia, mifing zawkten a chhan ni awma lang an tar langsarzual deuhte chu ‘tih chin’ emaw, ‘hriat chian’ emaw, a thawh dan hriat chhin emaw duh vang te, chutah an han tichhin a, an awm dan pangngai aia a lo nawm deuh avanga an han tih chhunzawm avangte a ni tlangpui. Ṭhenkhat chu chhungkaw hlim loh/kehdarh avang te, lehkha zir hrehawm an tih vangte, an nuna harsatna an tawh vangtein khawvelah nun hrehawm an tih avangin chu hrehawmna laka chhuah theihna hmanrua emaw tia an tih chin aṭangte, an aia upate'n ti ve chhin tura an tih avang te, an rualpui, an ṭhian kawmte tih dan an entawn avang te, an ṭhianten meite an zu a, zu rimte an nam a, chu chu pa ta riauva hriatna an neih avangten an ti ve mai ṭhin. Hun awl ngah lutuk tih turnei lo leh tipeih lo te, lehkha zir peih lo, sikul kal peih loa vak rawlai mai maite hian ruihhlo an ti duh chawk bawk. Chu mai bakah thinurna avang te, lungawi lohna avangtein miin ruihhlo a tih ve phah bawk a. Chhungte hauh avang te, ṭhiante laka lungawi loh vang te, thinurna chhan dang dang an neihin ruihhlo tih phah an ching ṭhin a ni. A tithinurtu runluih nan te, zu rui deuh phiang chunga va beih let ve mai ngamna neih nante pawh ruihhlo hi an ti ṭhin niin a lang. Heng mai bakah chhan leh vang dang dangte pawh a la awm thei ang.
Ruihhlo, ṭhalai tam tak sual bawiha tantirtu, an nunna suattu hi kan ram mai ni lo khawvel pumina an buaipui, an manganpui leh an vei êm êm ani. Khawvel ram ropui leh thiltithei kan tih America leh Russia ramte pawh an bang bik hauh lo, an ṭhalaiten ruihhlo man to an buaipui a, mirethei zawkte pawhin an neih bak aliamin ruihhlo an buaipui avangin rukrukna leh tualthahna an ramah a hluar phah a. Chutianga keini aia ram ropui leh mihring tam zawkte pawhin an vei ruihhlo nuna suattu hi keini hnam chimral theih zah lekte tan phei chuan mut mawh hnar mawhah a tling a ni.
Ministry of Social Justice & Epowerment-in Febuary 2019-ah magnitude of substance abuse tih a tlangzarh a, chutah chuan ruihhlo lakah India ram dinhmun chiang takin a hriat theih a, kan ram Mizoram dinhmun ngei pawh a ṭhat lohzia a tarlang bawk a ni. Magnitude of substance-in a tarlan danin India ramah ruhhlo ti mi maktaduai 73.2 an awm a, chu'ng maktaduai 73.2 zinga maktaduai 8.7 te chu cannabis rui hmang niin, maktaduai 1 vel heroin rui ṭhin, ganja bikah ram pumah 1.2% niin, Mizoram bikah 3.2% niin heroin leh opium bikah ram pum huapah 0.70% a nih laiin Mizoram chu 6.9% niin zu bikah India rama zu in zat chu 27.3% an ni a, Mizoramah chuan 15.1% nia tarlan a ni. India ram mipui zinga 74/100 chu chhungkaw pa 1-ah puitling ruihhlo an ti niin a tarlang bawk. Kum 2019-a mihring heti zat maiina ruihhlo an ti a nih chuan kum 2022 ah phei hi chuan an tam tawh viauin a rinawm hle a ni.
Kan ram hruaitute'n an theihtawp chhuahin ruihhlo tihbo nan kawng hrang hrangin hma an la a, drugs zuartute leh leitute, kawltute, chingtute, ram dang aṭanga laluttute hremna pawh a siam a ni. Kum 1930 khan Dangerous Drugs Act siam a ni a, 1950-ah Drugs Comestic Act, kum 1952 khan Narcotics Drugs and Psychotropic Substances Act leh kum 1878 kham Opium Act te siam chhuah a ni. Heng dan hian dan bawhchhetu kum 10 aṭanga kum 30 thleng lungin tantir theihna a neih bakah pawisa fai, Rs 1,00,000 aṭanga 3, 00,000 thleng chawitir theihna a ni bawk.
Mizoram han sawi ta ila, Mizoramah hian ruihhlo chi hrang hrang a hluar hle a, Mizoram hmun hrang hrangah ruihhlo man tur a awm deuh reng mai a ni. Mizoram hi ruihhlo tawlhna kalkawng bera awm a ni a, khawchhak lam aṭangin ruihhlo hlauhawm tak tak lo lutin state ṭhenawm aṭangin damdawi ruihtheih chi hrang hrang a lo lut ṭhin a ni.
Mizoramah hian ruihhlo vanga nunna chán ta hi an tam êm êm a, nunna chán ta tam zawkte chu kum naupang te te an ni. Kan ram hi ruihhlo hian min chenchilh hneh hle a. Kan ramina a chhiatpuizia chu Narcotics Control Bureau in drug avanga Mizoram nunna chan tawh zat a tarlan khan a tichiang awm e. Narcotic Control Bureau-in a tarlan danin kum 2019 khan mi, 55, hmeichhia 13 tiamin drugs vangin an boral a, kum 2020 khan pung lehin mi 67-in nunna an chan a ni. Kum 1984 aṭanga kumin January 18, 2022 thleng khan ruihhlo avanga nunna chan tate hi mi 1686 lai mai an awm a ni, chuta ṭanga lang ta chu Mizo hmeichhiate pawh hi ruihhlo hian min lo hêl lo chiang hle a ni. Kum 1993-2014 chho vel khan Mizo ṭhalaiten an thihpui tam ber leh an chhiat phah nasatna ber chu Parvonspas/proxyvon kan tih mai hi a ni awm e. Capsule a ni a, ei chi a ni. Amaherawhchu, tuiah chiahin inchiu nan an hmang a, chu chuan pán a siam a, thisen zam a tihphui avangin pán chu a nasa tial tial a, a tawpah taksa vung el ul puak keh thei mai tur angten a awm ṭhin a ni. Mahse kum a lo danglam zel ang bawkin proxyvon/Parvonspas hi heroin-in a thlak ta a nih.
Mizo nunah hian zuk leh hmuam kan tih, heng meizial, zu leh sahdah adt. te pawh a mikhual lo hle a, heng hi kan taksa tan ṭha loin natna thlentute an ni. Zu hi a ṭha lo êm êm a, zu hian natna tam tak min thlen thei a, chu'ng zinga langsarzualte chu rilru buai, stroke, cancer te a thlen thei a, a dang tam takte pawh kan rilruah a langin a rinawm. Tleirawl lai hi thluak ṭhan hun lai a ni a, mithiamte sawi dan chuan zu hi an tleirawl lai aṭanga an in a nih chuan an thluak a ṭhantir thei lo a, hriatrengnate pawh a tibo duh bik a, chumi piah lamah thin ṭhat lohna chance pawh a tam bik an ti a ni.
Meizial ṭhat lohna chu kan hmu tam a kan hre tam bawk a, kan hriat sa leh a natna thlen theihte kan hriat tawh avangin sawi ta lo mai ila. Sahdah leh tunlaia Mizo ṭhalaite nuna lar tak Sikhar te hi taksa hriselna atan a ṭha lo hle a, heng hmuam chite hian ha invuahna tichhiain hahni a ei chhe thei a, hahni a chhiat chuan ha a ṭo leh thei tawh lo a ni. Heng mai bakah pumpui cancer, heh cancer, lei cancer, hrawk cancer leh a dangte pawh a thlen thei a, chumi a nih avang chuan Mizo ṭhalaite chuan kan tih loh tawp tur thil niin a lang.
Ruihhlo reng reng eng ang chi pawh a ruih chi, hmuam chi, zuk chi, inchiu chi, eng chi pawh vawi khat tih chhinin vawi hnih a hril kan tih ang deuh khan, a ngawl vei a awlsam êm êm a, rilru leh taksa a khawih tel tlat avagin thlah leh mai mai a har tawh a, chuvang chuan tihchhin pawh tum loh tur a ni. Drugs hian natna dang Human Immunodeficiency Virus (HIV) kan tih mai hi a keng tel a ni. Mizoram hi India rama HIV vei tamna ber kan ni a, chung zinga 67.21% te hi syringes inhman ṭawm avanga kai te niin, 28.12% te hi sex (unsafe sex) kan tih mai aṭanga kaite an ni. Natna a tihdamna pawh la hmuhchhuah loh kan rama a leng nasa lutuk hi keini hnam tlem tê tan chuan a hlauhawmin, Kristian ram inti ve si tan chuan thil zahthlak tak a ni.
A tawp berah chuan heng ruihhlo ngai kan tih maite leh HIV positive te pawh endawng mai lova kan tuamhlawm a ṭul a. Ruihhlo nghawng hlauhawm zia leh natna a thlen theih te kan hmu a, chhungkaw tam tak, Mizo ṭhalaite a run mêk a ni tih hriain ruihhlo dona kawngah theihtawp kan chhuah a ṭul a, ram hruaitute kut maia dah lovin mi tin leh chhungkua te, kan tu leh fate ruihhlo ṭhat lohzia kan hriattir a, kan zirtir reng hi a pawimawh tak zet a ni.
- Linda Lalnghakmawii, MA Political Science, ICFAI University Mizoram