Written by
L Sangzuala

GOOGLE TRANSLATE-AH MIZO ṬAWNG

Khawvel tukverha Mizote kan dahchhuah ve theihna kawng khat chu Internet hi a ni. Chu Internet chu thil liantham leh ropui tak a ni a, kawng hrang hrangin hna a thawk thei a. Tuipuiral ram hla tak taka thil thleng te, khawvel letliama mite nunphung leh an khawsa ziate chu chawp leh chilhin kan lo hmu ve zung zung thei a. Khawvela cheng mi tinreng te hi hlawm lian takin min phuarkhawm thei a ni ber. A ni telin internet leh a hnathawhte chuan hma an sawn deuh deuh zel a, thil thar ṭha leh dangdai tak tak siam chhuah a ni reng. Khawvel mihausa langsar Bill Gates chuan, “The Internet is becoming the town square for the global village of tomorrow,” a lo ti hial a ni.

Internet chu Mizote zingah ngei pawh mikhual a ni tawh lo va. Tunhma deuh kha chuan a hawiharh hmasa leh a vengva deuh chauhin an lo hmang ṭangkai tih theih a ni a, tunah erawh mi tin deuhthawin kan lo hmang ve ta. Sumdawnna atan te, zirna thilah leh eizawnna atante kan hmang nasa tawh hle. Internet hmangtu mi nawlpui chuan GOOGLE search engine hi kan hmang uar leh zual niin a hriat a. Chu chu Mizote chauh ni lovin kan chhehvela mite pawh an ni awm e.

Google company hi Indian-American Sundar Pichai (CEO) kaihhruainain kawng hrang hrangin hma an sawn nasa hle a. An hnathawh (services) tam tak zingah chuan Search Engine, Advertising, Enterprises Services (Workspace, Cloud Platform) te hi kan chhawr ve deuh ber leh kan hmuh theih langsarzualte an ni.

Google hnuaiah hian Google Translate tih a awm bawk a. Khawvel ram hrang hranga cheng, ṭawng hrang hrang hmangten awlsam zawka midangte an biakpawh theih nana tih a ni a. Hmun tam takah chuan ṭangkai taka hman a ni. He translation service hi kum 2006 aṭanga an kalpui ṭan tawh niin tunah hian ṭawng hrang hrang 133 an senglut tawh a ni.

May 11, 2022 khan Google company chuan Google Translate huangah ṭawng 24 a pawm thar leh a. Hemi zingah hian India ram aṭang ṭawng 8 telin chung zingah chuan Mizo Ṭawng pawh a tel. Google Translate Senior Software Engineer, Isaac Caswell chuan, “Tun ṭuma ṭawng kan sengluh 24 te hi khawvel hmun hrang hranga mipui maktaduai 300 velin an hman mek a ni a. Chung zingah chuan Mizo ṭawng, India hmarchhak kila mipui nuai 8 velin an hman leh Lingala ṭawng mi maktaduai 45 velin Central Africa lama an hman a tel a ni,” tiin a sawi a. Ṭawng 24 an sengluh te hi Zero-Shot Machine Translation hmanga a lehlin hna thawh a nih tur thu tarlan a ni.

Google Translate hian ṭawng 133 a sengluh tawhte hi kawng hrang hrangin a ni telin a tichangtlung zel a. Chumi atan chuan Google Translate Community tih kalpuiin a chhawrtu (user) ten an ṭawng ṭheuh kha a famkim theih nan khawl thluaka thun hna an thawk a, thumal leh thu hlâwmte an lehlinpui ta ṭhin a ni. Hei hi tihdan tlanglawn leh uar ber a ni a, tuna translation tih theih tawh ho pawh hi hetianga lehlin hi a tam zawk an ni awm e.

A dawtah chuan Google Neural Machine Translation (GNMT) method an hmang bawk. He method hi chuan zirchianna mumal zawkte a neih hnuah thumal (word) chauh letling lovin thu hlawm (sentence) lehlinna atana hman a ni a. An thu lehlinsa chu khawlin vawng ṭhain a ṭul dan ang zela amaha rawn inletling thei tura duan lawk a ni. A kalphung hi hautak deuh mah se a chhawrtute tan erawh a famkim deuh zawk a, a ṭangkaina a sang zawk. GNMT ah hian heng ṭawng- French, German, Spanish leh Chinese te hi English nena a lehlinna a famkim tawh bik hle a. Thumal chauh ni lo, a tlar tlarin dik takin a lehlin theih tawh avangin hmangtu an ṭhahnem hle. Kum 2017 khan Teesside Magistrate’s Court-a an inkhinnaah chuan an thuhretu (Chinese) chuan English a thiam loh vang leh ṭawng lettu (interpreter) a neih loh vangin Google Translate hi a lo hmang tawh nghe nghe.

Ethnologue (2020)-in a tarlan dan chuan khawvelah hian ṭawng 7117 zet a awm a. Chung ṭawng zozai zinga Mizo ṭawng, mi nuai 8 vel bawr lekin kan hman a rawn tel ve nawlh hi thil lawmawm a ni, lawm nachang i hria ang u. Tunah chuan la famkim lo mah se hun a liam zel anga tun aṭanga kum hnih thumah chuan internet khawvelah Mizote kan zalen leh zual anga. A hma aia nasa in internet aṭang pur kan chaw thei tawh ang. Chutah chuan zirlaite, sumdawng leh kawng hrang hranga hmangtute tan a awlsam phah hle ang.

Tun hnaiah Mizo ṭawng chungchang sawi neuh neuh a tam leh tawh hle mai. India ram danpui hnuaia Eight Schedule-a India ram ṭawng zinga pawm a nih theih nana beitu tam tak an awm a. Dilna thehluh tawh ṭawng chi hrang 38 zingah 26-na kan ni mek. He dilna hi hlawhtlingin Mizo ṭawng hi India ram ṭawng (official) a pawm ni ta se chuan hma nasa takin kan sawn phah ngei ang. Nimahsela, Zohnahthlak hnam peng hrang hrangte, Mizoram pawn leh chhungah pawh chi bil leh hnam bil kan awm diah diah a, kan hnam ṭawng a bo kan hlauh vanga Mizo ṭawng hmasawn zel tur do deuh tlat kan awm ṭhin. Mizo ṭawng hi Zohnahthlakte hian ṭawng khat, kan zaa kan pawm tlan a nih theih hunah chuan ṭawngin hma a sawn anga, a hmangtute pawhin hma kan sawn ngei ka ring. Chutih rualin, Mizo ṭawng Eight Schedule-ah a tel emaw tel lo emaw kan hnam bil ṭawng a thi nghal tur leh boral tura ngaihna hi kan thlah hret hret a ṭha awm e.

Ṭawng hi hnam hnuk a ni. Hnam an ral an tih chuan a chhunga mihringte an boral tihna a ni lo, an ṭawng leh ziarang a boral tawh tihna a ni. Chuvangin ṭawng chungchang hi vawi tam sawi a nih tawh hnuah pawh sawi nawn leh fo a ṭul reng a ni. Google Translate-a Mizo ṭawng telh a nih chiah khan ṭawng humhalh a pawimawh thar sauh sauh dawn a nih hi tiin ka ngaihtuah a. Hemi lam hawi article pawh Vanglaini chanchinbuah pakhat chu hmuh theihin a awm tawh nghe nghe. An thupuan aṭanga ni hnih khat a liam chiah tihah Google Translate-a Mizo ṭawng chu fiamthu thawhna chikhat, nuihza siamna atan tu emawte'n an hmang leh nghal pek a! A huatawm lai ber chu dik lo uchuak tak taka lehlin hna lo va thawk (contribute) tute kha an ni. Kha'ng mite kha hnam pawikhawihtute an ni, ka’n ti hial teh ang. Hlim hi a ṭha, fiamthu pawh kan thawh tur a ni, nimahsela a hun leh hmun hria ang u, hei chu hnam thil a ni si a.

Google Translate hi a enkawltute ngei ngei pawhin a famkim loh thu leh sawisel tur a awm ve neuh neuh ṭhin thu an pawm thlap. Hmana an sengluh tawh zingah pawh la dik lo lai hmuh tur a awm zeuh zeuh reng tho. Chutiang bawkin Mizo ṭawng pawh an sengluhna a la rei lo bawk nen a la famkim lo hle ang. Tin, a ṭhen chu thumal chauh lehlin an ni a, thu hlawm (sentence) anga a lo chhuah dawn chuan inkalthelh leh rem lo fe fe pawh a la awm ṭeuh ang. Khawl thluak nei hmanga lehlin hna hi thawh a ni a, miin kan dah luh apiang kha khawl chuan a ngai ngaiin a lo tarlang zel a. Kan dah loh pawh a awm ang leh a zulzui deuh (relate) ang kha a rawn chhawpchhuak tawh mai ṭhin a. Intuha lo deuh lai pawh hmuh tur a awm phah zeuh zeuh ta a. Chuvangin Mizo ṭawng tan kan tha kan thawh ve dawn a nih chuan dik thlapa tih theih chu theihtawp chhuaha kan tih ve a ṭul a ni. A dik losa pawh hi thlak (replace) zel theiha ruahman a ni a, tute emaw uanna kha kan thlak thleng a nih loh chuan kha kha khawlin a vawn reng tur chu a ni tawh mai.

Mizo ṭawng hi eng emaw chenah kan thluk dana innghat (tonal language) a ni an ti a. Ṭawng danga sawi leh ziah dan chi hrang tam tak hi keini ṭawngah chuan a thu inang, a thlûk chauha danglam tam tak awm. Hei hi a harsa leh khirhkhan lai ber chu a ni. A lam rik danah chuan engkim dik thlap tura beisei chi a ni lo ang a. A ziah danah erawh eng emaw chen chu a dik taka tih theih a ni awm e. Hman deuh khan Rev. Zairema, Siamkima leh Lehmana te khan Mizo ṭawng ziah dan (ri chhinchhiahna) an siam a. Hawrawp ziak inang, lam rik dan hrang hrang; a sang, a hniam, a laihawl a thluk tur kha thlukna (sign) hrang an pe thliah a, hautak deuh mah se zawm vek thei ila chu a fiah viauin ka ring. German ṭawng pawh khu hawrawp pangngaia ziak tho siah chuan thlukna leh chhinchhiahna a tam ve khawp mai.

Mizo ṭawng ‘A AW B’ remkhawmtute kha Sap Missionary te an ni a, Mizo hawrawp a hran a hraia siam lovin ‘A B C’ kalphung nena inzúlin kan ṭawng hi ziakin min dahsak a. Sap hawrawp (alphabet) nen a danglamna a tam lo hle. ‘CH’ leh ‘NG’ te hi thil danglam deuh hlek ni mah se, Sap alphabet-a thu awm sa ve ve, a ziah dan danglam mai an ni. Khawvel ṭawng hrang hrang zinga Mizo hawrawp danglamna chu ‘Ṭ’ chiah hi a ni. Tun hma chuan khawl chhutah khan telh a harsa hle a, tunah chuan thiamna a lo sang zela awlsam taka ziah theih a ni tawh. Mi hrang hrangin khawl hawrawp (fonts) an siam chhuak tawh a, chung zingah pawh chuan Mizo pual bik hmuh tur a awm nual tawh. Tin, software install tur pawh a awm ve tawh bawk. Mobile phone-ah nise Google Keyboard leh Mizo Keyboard hman tur a awm tawh a, awlsam taka ‘ṭ’ chhut theih a ni ta. Kan zoṭawng hawrawp danglam bik hi a theih ang angin i uar deuh deuh ang u. Internet lama kan tarlan hunah pawh ti deuh thlap thei ila a duhawm hle mai.

Ṭawng sang chuang fe awm zinga Google-in Mizo ṭawng a rawn thur nalh hi Mizo hnam tan chuan hmasawnna bung thar a ni a. Hnam thil a nih angin ṭawng hi a hlu a, ngaihhlut deuh deuh tur pawh a ni. Kan ṭawngin hma a sawn zel theihna atan hian kan tih theih a inang lo fur ang. Mahsela, kan phak tawk ṭheuha kan ṭawng humhalh leh chawisan hi kan chanvo a ni. Pawn lam aṭanga rawn nek chhiat tum awm lua lo mah se a chhunga mite (Zofate) bawk hi a tichhetuah kan ṭang thei a, kan rohlu neih chhun ang ang te kan khawhral mek zel. He hnam ropuina leh hmingthanna atan hian tihtur kan nei tih i hre thar ang u. A ram neituten kan humhim loh chuan tuin nge humhim ta ang?

- L Sangzuala