Kumthar thutiam zuk leh hmuam tel lo nun
Mithiamte chuan vaihlo (zuk leh hmuam) hi “thil ṭha lo zawkte tihchhinna kailawn” (gateway substance) an lo ti hial tawh a, vaihlo (zuk leh hmuam) hi thil chuangtlai, kan chhungkua leh mimal min tichhe mektu a ni tih hria a, uar leh zuala kan do zual zel loh chuan hriselna lam kawngah hmasawnna kan nei thei tak takin a rinawm lo. Nu leh paten kan fate vaihlo laka venhim hi kan mawhphurhna a ni tih hriain in chhungkhurah pawh tun aia kan in hrilh tam a pawimawh tak zet a ni.
Mizoram dinhmun
Vaihlo hmang tam lamah hian Mizoram hi kan la sang hle. Global Adult Tobacco Survey (GATS) 2009-10 zirchianna in a tarlan angin Mizoramah hian vaihlo hmang hi 67.2% lai kan la awm a, India rama State hrang hrang zingah kan sang ber. GATS 2009 - 2010 in a tarlan danin Mizoramah mipa 72.5% leh hmeichhia 61.6% in vaihlo hi an hmang mek a ni. Vaihlo hmang kan tam em em rual hian sim thei erawh 2.2% chauh a ni. Khaini hmuam tam lamah phei chuan kan sang filawr hle.
Gutkha
Vaihlo kan han tih hian meizial hi kan kawh tir ber ṭhin a, a ei chi/ hmuam chi te pawh a huam tel vek a ni. Chung zingah chuan tunlai kan naupangte leh ṭhalaite tibuai em emtu pakhat chu gutkha hi a ni. Gutkha hi chi hrang hrang a awm a Mizorama kan hmuh theih langsar zualte chu Tiranga, Pan parag, Tulsi, shikhar, leh bahar te a ni. Gutkha hi thil chi hrang hrang kuhva rah, vaihlo, chinai, thil thlum, a rim tih tui nan leh mi hip thei tura rawng an siam leh chemical chi hrang hrang in chawhpawlh aṭanga siam a ni tlangpui. Naupang zawkte pawhin an lei theih nan man tlawm zawka an siam a ni a, vaihlo tûr hlauhawm tak tak chi hrang hrang pawlh/ tel an nih avangin taksa tan an hlauhawm em em vek a ni.
Gutkha kan tih hi Vaihlo nen inang renga ngaih a ni a, vaihlo (tobacco) hi tam tak telh a ni ṭhin. Vaihlo tur (nicotine) avang hian a ngaih (addict) theih a, cancer chi hrang hrang a thlen thei a. Pumpui cancer, pumpui lawng, chaw dawt cancer, heart attack, ka chhung pan dam thei lo enkawl ṭhat a nih loh phei chuan cancer-ah a chang thei, sub mucous fibrosis (ka bawr velah pan ang deuhin a awm a, an ang zau/ ṭha thei lova, a rei hnu chuan cancer-ah a chang thei) te pawh a thlen thei a ni. Gutkha hmuam/ ei nasa te chuan harsatna tam tak bakah mut hun mumal lo te, ngaihtuah bingna (concentration) te nasa takin an hloh ṭhin. Gutkha-ah hian magnesium carbonate a awm ṭhin a, chu chuan kal lam ṭha lo te, tha na te a awmtir theih avangin a hlauhawm em em a ni.
Gutkha siam chhuaktute hian naupang zawkte hip nan an siam thiam hle a, a
ṭhenah phei chuan vaihlo a tel tih hi an tilang lova, ka rim tih tuina a nih thu te an tarlang zawk ṭhin a, naupang tam takin an ei chak phah ṭhin a ni. Amaherawhchu, a nihna takah chuan a hlauhawm em em a, a ngaih theih a, naupang tan phei chuan thisen cancer vei mai pawh a hlauhawm viau a ni. Hetiang taka hlauhawm a nih avang hian ṭhalai naupang zawkte zirtirna pe turin nu leh pate kan pawimawh hle a, kan fate hetiang ei ching an awm a nih chuan an khawsa ziaah te chik i la. Thin thip, pumpui lawng, irh thur, tha na, kal ṭha lo leh chauh nghulh te an neih chuan heng gutkha kaihhnawihah hian an fihlim loh vang pawh a ni thei. Ti lo tura kan fuih a pawimawh hle.
Vaihlo hmang ṭhinte tana hriat tur pawimawh
Vaihlo zuk chi, hmuam chi emaw, ei chi pawh nise hriselna atana ṭha lo tak tak vek an ni. Vaihlo zuk leh hmuam hian rilru leh taksa mai bakah eizawnna/ khawsakna-ah harsatna chi hrang hrang a thlen thei a, a hlauhawmzia hre lo hian mi tam takin harsatna kan tuar nasa ta hle mai.
Vaihlo zuk leh hmuamin taksaa harsatna chi hrang hrang a thlen theih langsar zualte chu:- 1) Cancer chi hrang hrang 2) Lung lam natna, 3) Lungphu chawla thih thutna (heart attack), 4) Pangkhing zeng thut (stroke), 5) Thisen sang, 6) Tuberculosis (TB), 7) Zunthlum leh chuap natna chi hrang hrangte a thlen thei a ni.
Heng natna hrang hrang avang ringawt pawh hian zuk leh hmuam kan tih loh a pawimawh. Chi (sperm quality & count) a tih chhiat theih bawk avang hian a bik takin ṭhalai, nakin lawka chhungkua la din turte ngat phei chuan zuk leh hmuam hi kan tih loh a pawimawh lehzual. Vaihlo tur hlauhawm tak avang hian zuk leh hmuam ti/hmang mi chu a hmel ṭhat tur angin a ṭha thei lova, a vun te pawh a nalh thei lo.
Nu naupai lai zuk leh hmuam laka a fihlim loh chuan amah leh a nau pai lai tan thil hlauhawm tak tak a thlen thei; naute thla kim lova hrin te, nau piang zang lutuk leh te bik (low birth weight) a hrin te, a chhan pawh hriat hman mang loha nausen thih thutna (sudden infant death syndrome) bakah naute hrisellohna hrang hrang a thlen thei a ni. Mahni duhzawng a nih avanga vaihlo zuk leh hmuam kan lo la ti mek a nih pawhin kan tu leh fate kan hmangaihna avang zawk tal pawhin zuk leh hmuam hi kan thlauh thlak a, kan do zel a pawimawh a ni.
Vaihlo chi hrang hrangte hi ngaih (addict) awlsam tak vek an ni a, hman/tih chhin loh a him ber a, vaihlo hmang mekte pawhin kan bansan a hun takzet tawh a ni. Vaihlo bansan tumte tan chuan puihna awm thei ang ang; Doctor rawn te, Nicotine Gum te leh District Hospital hrang hranga tobacco cessation clinic (TCC) te hi kan hmang ṭangkai thei a ni.
Vaihlo zuk leh hmuam ti lo tam tak kan awm. Tun dinhmunah hian Mizoramah 67% (GATS 2009-10) laiin vaihlo (zuk leh hmuam) an tih mek avang hian vaihlo hi a langsar a, a bik takin ṭhalai/ tleirawl zingah vaihlo (zuk leh hmuam) hi mi zawng zawng tih vek tur emaw ti kan lo awm palh thei a, chiang taka zirtirna kan in pek uar a pawimawh hle a ni.
Changkanna leh thianghlimna kawnga hma kan sawn zelna in a ken tel piah lamah hian vaihlo (zuk leh hmuam) ṭhat lohzia hre chianga midangte entawn tlak ni thei tura mi invawng thei, vaihlo (zuk leh hmuam) ti lo mi kan pung chho mek zel a. Puipunna hmun hrang hrangah te pawh hmuh theih khawpin hmasawnna a awm mek a ni. Dan zawm kawngah leh hriselna kawngah hmasawnna chak tak kan hmuh mek lai hian mahni dinhmun in enfiah ngam i la. Hmasawn mekte zingah kan tel nge hmasawn ve lo pawlah kan tel tih te pawh ngaihtuah a ṭha khawp mai. Mahni awm hmun ṭheuhah hma kan la a, ṭhahnemngai taka hma kan lak chuan Mizoram, hrisel zawk leh thianghlim zawk kan siam thei ngei ang.
Tlangkawmna
Vaihlo hian Mizote hi kawng hrang hrangin min tibuai mek a, upa lamah zuk chi/ hmuam chi te hi a hluar hle. Naupang leh ṭhalai zingah chuan gutkha a hluar viau. Hetiang a nih avang hian Mizote zingah natna chi hrang hrang kan vei phah nasa a, thihpui hial pawh kan tam tawh a, kan ṭhanharh a hun.
Kum tharah bul ṭan thar tur kan nih mek lai hian mahni ṭheuhah hmasawnna tur kan nei tih hre chungin zuk leh hmuam lo la ti kan nih pawhin sim turin theih tawp i chhuah ṭheuh ang u. Mi tam takin vaihlo zuk leh hmuamin a tihbuai loha hun hman an intihhmuh mek lai leh changkanna in a ken tel avanga ‘Tobacco Free Lifestyle’ an intihhmuh mek lai hian hma sawn ve thei ngei turin kum tharah hian thutiam thar atan ‘zuk leh hmuam tel lo nun’ nei ṭheuh turin mahni hmazawn ṭheuhah i ṭang thar leh ang u.
Vaihlo dona kawngah mawhphurhna pawimawh tak kan nei ṭheuh a, hetiang taka hlauhawm leh kan ram hmelma, nakin lawka kan ṭhalaite nun suattu ni mai tur vaihlo lakah kan fate an lo fihlim theih nan leh kan ram hi meizuk khu laka a lo thianghlim zawk nan Zoram mipuite ṭang tlang ila, hma thar in la ho teh ang u.
- Dr. Jane R. Ralte