DIGITAL CITIZENSHIP (“Keini zawng, digital khua leh tui kan ni si a”)
Rom khua leh tui nih a hlut hleuh hleuh hle lai khân Tirhkoh Paulan, “Keini zawng van khua leh tui kan ni si a, van aṭanga min chhandamtu Lal Isua Krista lo kal tur chu nghakhlel takin kan thlir a ni,” a lo ti kauh tawh a (Philipi 3:20). Tûnlai khawvel hawi zâwng han zir chian erawh chuan vàn khua leh tui kan nihna aia nuam tih, thlâkhlelh leh nghahhlelh kan nei niin a lang a. Chung zînga lian leh langsar ber chu “Digital Citizen” nih hi a ni awm e.
Chu chuan mihring nun hi nasa takin a nghawng a. Pian leh murna, khawsakna hmun leh ram leh hnam changkanna dinhmun inang rêng rêng lova awmte khawsak dan pholan aṭangin ‘hmelṭha, mawi, nalh, hlu, zei, fel, changkang, tûnlai, thiam’ kan teh ta a. Chu chuan ram hnufuala awmte tân phei chuan chhungkaw sum leh pai, khawsakna dinhmunin a tlin si loh, a rual awt tawka thil changkang hria, mahni nuna tuah rem ve dâwna changela sawi bel ang maia inmil thei si lo tam tak a hring a. Nun buaina a thlen niin a lang a. Chungte avang chuan tûn tumah hian Digital Citizenship chungchang, hnam hmasawn hmasate dungthula zir ho thuak thuak ngaia hriatna nghawr thovin he thu ziak hi a lo piang ta a ni.
Digital Citizenship: September 11, 2004-ah khan International Society for Technology in Education (ISTE) tihchhuah, Learning & Leading with Technology (v32 n1 p6-9) tihah chuan Digital Citizenship: Addressing Appropriate Technology Behavior tih thupui hmangin Mike S. Ribble; Gerald D. Bailey leh Tweed W. Ross te chuan an ziak a. Hei hi pangngai taka Digital Citizenship chungchang leh ṭawngkam hmanna hmasa ber a ni awm e.
Digital technology hman dan dik inzirtirna leh inhmelhriattirna a ni ber a. Digital Society-a kan tel a nih chuan mi ṭha mi tak ni tura inkaihhruaina a ni. Hripui avangin tûnah chuan digital classroom a lar ta zêl bawk. Common Sense Media (USA based non-profit organization) phei chuan inzirtir ngei tur nia ngaiin nasa takin hma an la tawh a. Kan ram pawhin kan mamawh a nih bakah sawrkar School Education Department leh Sunday School zirlai (curriculum)-ah pawh zeh tul tak a nih ve tâk avangin a pawimawhna làwr thuak thuak kan tum ang.
1. Media balance & Well-being: Naupang atanga puitling thlenga digital media nena kan inthlun zawm mar pât tawh lai hian kan taksa leh rilru hriselna tichhe thei khawpa inthlun zawmna (over-connected) laka inven thiam a ṭul hle mai. Tlawmngaia thlàn min laihsaktu, a thlawna thisen pek kan ngaih huna kan kianga awm mihring ngei kan mamawh laiin tuipui rala ṭhian leh hnam dang hmelhriat leh followers inneih tamsiak ringawt kan buaipui lutuk chuan, harsatna kan tawhin kutzungpui lem leh tṭawngṭai lai emoji dawng dul siin kan rilru nghawng rawih thei malna leh khawharna (loneliness) namên lo kan tuar thei tlat. Chuvang chuan Digital khua leh tui kan nih meknaah hian kan nun atana pawi thei khawpa intulut (harmful use) nge kan nih a, hrisel leh a chhawr ṭangkai (healthy use) zawngin tih hi mahni leh kan kaihhruaina hnuaia awmte kan chîk hle a ṭul. Naupang, tleirawl leh ṭhalaiten Social anxiety nei khawpin an atchilh a nih chuan puitling zâwkte thiam loh a nihna kawng tam tak a awm ang. Awmze ṭha nei zâwnga digital media hi hman thiam chuan kawng tam taka chhawrnahawm a ni thei. Digital device tel lova ni lèn hun (digital free moment) siam theih fo phei chu duhthusam a ni a. Rilru leh taksa hrisel nan a pawimawh hle.
2. Privacy & Security: “Kan chhungkuain Thenzawl Golf Course-ah kan kal a, kan hlim hle” tih facebook, instagram, twitter etc-a post kuau maite hian kan ngaihtuah chiang lo deuh em? In nghaktu tu mah an awm lo tih hriain min hrechiangtu tu emaw tân In rawkna remchang tak kan hrilh a ni thei. Khawiah nge kan awm mek (current location), eng nge kan tih mek, hming mawi kan tih ber, hmun tlawh châk ber tih vel post darh zung zung leh fiamthu ni awm taka zawhna chhàn tura an siam lo chhàn zung zung te, fate hming pum, pian ni, thla leh kum, nupa/chhungkaw hlim leh hlim loh status siama post darh zêlte hi pawi khawih duh tân information (password) pawimawh kan pe a ni thei a. Kawppui nei tawhte tân midang inrawlhna remchang kan siamsak theih bawk avangin privacy neih leh vawn thiam a ṭul hle. Naupang phei chu an puala account hawnsakin kumtling lo an ni tih lantir ngei ni se la, chu chuan an luh apiangin eng hunah nge an luh tihte nu leh pa account-ah information a thlen ṭhin avangin eng emaw chen chu vilpui an awl a, chu bakah youtube-a video tam tak pawh naupang en atana him tawka thlitfim (sensor) sa a lo lang ang.
3. Digital Footprint & Identity: Digital Citizen-a kan luh chiah hian eng mi nge kan nih tih hi a lang ṭhin. Eng sawina group-ah te nge kan awm duh? Eng ṭawngkam nge kan hman? Eng nge kan hawi zâwng? Heng thil tam tak hmang hian kan nihna (identity) kan pholan chu chu teh (judge) a ni ṭhin lo thei lo va. Kan rilru a danglam hnuah keini chuan nawh reh leh mai duh pawh ni ila a chhiartu leh hmutute thinlungah a reh lo va. Ṭhenkhat phei chuan kan thu post link, Uniform Resource Locator (URL) an lo chhinchhiah tawh chuan delete mah ila hmuh zui leh a ni fo dâwn a. Chuvang chuan eng hniak nge kan hnutchhiah tih hi chhut chian a pawimawh khawp mai.
4. Relationship & Communication: Online relationship avangin nun a derthawng thei a, inhmangaihna zùn suaiah tluin North Carolina aṭanga Tuipui D thleng hiala nupaa insiamte an awm bâkah online partner-te bumna avanga nuaih têl senga inkhawh rala che chhe zuite an awm nawk. Ṭawngkam thlum leh zei tak taka comment dawn ziah aṭanga inbe nêla intuahrempui theih hauh loh tur laka tal âwk laklawh an awm sup. A ṭha zawnga hmangtute tân chhungkhat leh ṭhian hlui, awmna inpersan tak takte inṭhuikhawm lehna remchang tak a tling bawk. Inlaichinna hrisel lo siamna hmun atana hmangtute chu digital khua leh tui ṭha lo an ni mai awm e. Inlaichinna leh inbiak danahte ramri kham thiam hle loh chuan rilru fima ngaihtuah chiana duh loh tawp tur si, belpui taivawn chunga tuifinriata liluh ang maia pil thûk awl, chhuah leh harsa sia inliluhna a thleng thei. Inlaichinna (relationship) leh inbiak dân hrisel hi mahni leh kan kaihhruai naupang zawkte chin ṭhan atan zir a pawimawh.
5. Cyberbullying, Digital Drama & Hate Speech: Tûnlai ṭhalai leh tleirawlte, digital citizen-te chuan direct takin mi dang an chhaih nawmnah kher tawh lo, an hming lang hauh si lo, a kaihhnawih tute emaw tâna hriatthiam leh inngaihbel theih siin midang tina turin thu, milem leh video te an post a, chu chu ‘Digital Drama’ an ti ṭhin. Digital Citizen ṭha ni turin midang chhaih nawmnah te, ṭawngkam dengkhawng leh thin khei tak taka comment te pumpelh a ṭha hle. Nun dik lohna do tur ni lêm lova nun nuam lova mi dang siamtu zîngah keimahni leh kan fate kan tel mial em inchhut chiang ang u.
6. News & Media Literacy: Tûnlai digital age hian chanchin thar thehdarhna lama chin ṭhana kan neih ṭhinte a su chhe nasa hle a. A ziaktu chiang mang lo leh news rintlak a nih leh nih loh chhui zui harsa fe fe a darh chuaih chuaih a. Kum 5 liamtaa eng ram emawa Kristian tihduhdahna thleng tawh kha vawiina thleng thar emaw tia mittui tla pura lo kaihthawh thar leh ang chi pawh a awm thei fo. Accredited Journalism hlutna an hliah a. A ngaihnawm a, thlirtu, zuitu leh latu (viewers, followers, subscribers) an ngahna tur a nih phawt chuan ṭawngkam uchuak leh zahmawh rawngkai pawh hmang hreh lo an pung. A chhe lam hlir lawrkhawm chîng news reporter invuah chawp an pung a. Ṭanpui hmasatu nih châk aiin social media-a report hmasatu nih châk an pung. Chutiangin a chawm seilen ṭhangtharte hi eng rilru pu zêl turin nge kan rin? Hetiang hi kan ram hlimthla a nih theih avangin kan pawm thei em? Tu mimal siam ṭhat tur mah a ni bik lo va, nang leh kei hian digital citizen ṭha nih kan zir leh kan inzirtir ṭhat a ngai a ni.
Digital Leadership: Hmaichhana kawm tlak leh rawn kai ber ber ni lêm lo, digital hmang thiamte chu mit khap kâr lekah digital leader an rawn ni a. An thlekna lamah mipui an thle dual zel a, anni chuan dollar-in pawisa an dawng heuh heuh mai ṭhin. Ṭhenkhat chu bawlzan nuam deuh anga inlantirin emaw, inhnial nuam leh mi hip deuh hlek chite rawn dahin, kan hriat loh kârin thu puarpawlêng leh hun hmangin an nupui fanaute kan lo chawmpui char char a ni te pawh ti ila a dik thei awm e. Ngaih sual tur a ni lo va, kan inchawm tawn a ni mai. Kan tâna hmuhnawm leh bengverh min chhawp a, kan sawi ve duh ngeina tur an chawktho va, kan um rawn luih luih rualin a hlawkna an lo têl (monetize) thiam ṭhin. Politics, sakhua leh sumdawnna kawng hrang hrangah a hmang thiamtu azirin mi lãr an rawn lang nawlh nawlh zêl mai. Mahni aia hmangchang hre zâwkte hriatna leh thiamna chhawr tangkai chungin mahni aia dinhmun harsa zâwka awmte tâna malsawmna nihna remchang tam tak a inhawng zau zual
zêl bawk.
TLANGKAWMNA
Kan ngaihtuah tel fo tur chu, chin lêm nei lova kan thil buaipui mek bawihah hian awmin pathian lem (false god) hnuaiah kan kun mek tihna a ni. Hmangaihnaa siam (by love), hmangaihnaa awm tura siam (in love), hmangaih tura siam (for love) kan nihna hlamchhiah ṭhakin Digital Society-ah hian kan tãl vêl em? Khua leh tui nih loh kan hlau ang hian khua leh tui ṭha nih loh hi hlau ṭheuh ta ila chuan nunho a nuam zual ngeiin a rinawm. Nun nghahchhan dik nei chungin he tual zau takah hian khawsak ho i zir ang u hmiang.
- VLC Vanlalhriatrenga