Lehkhabu thlirna: Hnam Ropuite u, Tho R’u Le’ –Zirsangkima

Thu Hma

Mizo Academy of Letters (MAL)-ten kum tina Mizo ṭawng lehkabu chhuak ṭha an thlan ṭhin hi ka hlut ṭhin khawp a. Top 20 an thlan chhuah aṭang hian, khawi veng veng emawa an Librarian ang lo takin chhiar hmaih leh neih loh palh hlauin ka phe cheng fo! Nikum 2021-a lehkhabu chhuak eng emaw zât zínga ṭhianpa Hruaitea lehkhabu, amah ang maia pan thler mai, a phêk pawh 95 lek, ‘Hnam Ropuite u Tho R’u Le’ tih an han thlang hi chu, thlang fuh hi ka’n ti chai chai khawp a.

Pute: B Lalthangliana, C Laizawna, Lalhriata leh C Lalnunchanga te hnung zuia ‘Tlangval’ Pu(!) Hruaitea’n a phú ang ngeia MAL Book of the Year ṭum hnih a dawng thei hi, ka lawmpui tak zet zet a; amah Fam Mafaa ṭawngkam takin, beng thlenga bawp khaiin lawmpuina chibai ka bûk e!

Nikuma he lehkhabu a tih chhuah dáwn khan, a chhutu leh buaipuisaktu, Ma-Awma (of Samaritan Offset) ka be sek a. Amah Hruaitea pawh ka be buai nek. Aizawl a rawn thlen tûk tûk lehah ka va lam ta a. Ka zahtheih lohna ‘level’ sàn êm vàngin a thlìrna ka ziak ve rawih a—ka chhiar nawn leh hian ka induhkhawp lohna leh thiam ka intih lohna ‘level’ ka hmu tam leh hnuhnawh si! Ka zah zinzia mai chu a!

Ani nèn hian titi melh melh dun cháng kan nei fo. Kan sawi dun ziah chu thu leh hla a ni a; kan infak tawn a, kan inan lohna kár hlatzia hi kan tuipui fo. Thu ziah a harsatzia a sawi hian a rilzia a ti chiangin ka hre ṭhin:

‘Nangni chu thu hi inziak zung zung thei bîk a; kei chu ka ni ve miah lo. Article tawi tê ziak tur paw’n thla khat—chu aia tam fé pawh—a! a ṭhen chu kum chanve te ka vei fé hmasa ṭhin. Ka ti ve zung zung thei miah lo. Ka rilruah paragraph inṭhenna tur te, comma awmna tur leh semi colon ka dahna tur zawng zawngte hi ka nei hmasa vek ṭhin. Ka chhut dawn meuh hi chuan ka ziak zo tawh a ni ber,’ tiin min hrilh.

Chutianga mi ril chu a ni, ṭhianpa ‘Justin’ tia ka koh ṭhin Hruaitea rilzia chu! Ti ve mai mai lo tak chu a ni! Book of the Year thlangtu MAL lam pawh hian, ani lehkhabu an thlang nawn hi an inchhìr chhiava loang chu aw!

‘Chhiartu Chanchin: Hnam Ropuite u, Tho R'u Le’ thlìr thuakna

Zawi tê-in a ṭawng sep sep ṭhin a; a phun niah niah a ni zâwk ang chu. Mahse, a thu sawi ngaithlatute hnênah chuan ring deuhin thu a sawi ṭhin thung! Chu chu tûn ṭuma kan lehkhabu thlìr tùr, ‘Chhiartu Chanchin: Hnam Ropuite u, Tho R'u Le’ tih lehkhabu ziaktu Lalhruaitluanga Chawngte ṭawng dàn leh mite thinlunga thu a sawi dàn a ni. A inang lo ngawt mai.

A ṭawng dân ang chiah hian thu a ziak ṭhin lehzêl a! A muang ban charh mai. Tlar tam chhiar hmaa kan chhiar zawh chiah tlar chhiar nawn ngai ang chi kha a tlar dul a; phêk 95 leka chhah, a len zawng pawh buthlep (booklet, 1/4 crown size) an tih ang chauh hi a ni. Mahse, chhah ṭha hi ka’n ti lìng lèng khawp a! Ka keu a, ka keu ka keu a; ka keu zawh hnuah pawh ka keu zo thei lo—rilru lamah ka keu zui zêl ka tihna a nih chu.

A zira zir chhuak ve lo nafam chuan lehkhabu thlìrna ziah hi ka tím fo. Tùn ṭumah pawh hian mite lehkhabu ‘review’ anga ziah ka tum hran law; a technical leh a critical review lam ziah pawh ka thiam lo a, ka hmuh dàn ka sawi mai dáwn a ni.

Lalhruaitluanga Chawngte lehkhabu pathumna,‘Chhiartu Chanchin: Hnam Ropuite u, Tho R'u Le’ tih hi article hrang hrang 26 dah khâwmna a ni a. Samaritan Printer kut chhuak niin ₹150/- man a ni. Lehkhabu hlutna chhiar thiam lo tán chuan chhiar hma hawta ‘A man a to!’ tih awl tùr chî a ni maithei; mahse, he lehkhabu pan tak anga lang hi, a man leh a hlutna hi bûk rálah chuan, a man hi a kãng vá vá ang!

Covid-19 hri lèn laia a thu ziah 26-te hian thupui pawh an nei chuang lo—bung nambar zât chiah an nei! Hming neihtír se ka ti hlawm ngawt mai. Thu ziak chapo lo tak, Zopa tìtî, thuhnuairawlh tak chunga kan hnam hmel ṭhatzia tàr lanna thu ziak vek an ni a. Zonunzemawi, tlàwmngaihna, huaisenna, mi dang tána nun hlanna lam hawi deuh vek an ni. “… chûng chu kan thlahtute an ni e,” tih leh “Mizo a ni alãwm!” tih te chu a thu ziak tlángkawmna an ni zêl tiin a sawi theih bawk ang.

A thu ziah hrang hrangah hian Indopui pakhatna leh pahnihnaa Mizo tlangval, British sipai rál dopuitute chanchinin hmun a luah tam ber a, article pariat a chuang. Rambuai leh ṭàm kan tawrh chanchin thu ziak panga awmin Covid-19 lam hawi article pathum, 1971-a India leh Pakistan indo ṭuma Mizo tlangvál chanchinin hmun hnih a chang bawk. A dang zawng chu mi mal chanchin tàr lanna leh indona lam thil an ni.

Mi mal hming tár langa bung khat luahtute chu: Taitesena, Khuangchera, SBI hotu lú Pradip Kumar Sen, Pu Doṭhawnga, Lt Col Kapchungnunga te an ni. Anni bâkah hian mi hrang hrang, hun hrang hranga mi, mimal taka an chanchin a ziahna pawh a chunga kan ṭhen (indopui chanchin, covid-19, rambuai leh ṭàm, adt.)-ah te khian a ther fur bawk.

Fuh tih êm êm mai ka nei a: Mizoten kan thil tawn tawha hun harsa ber tih hial tùr, rambuai leh ṭàm kan tawrh hun laia hnam inhmangaih ṭhin kan nihzia hmangin he lehkhabu hi a hawng a: “… mi dangte ngaihtuah leh ngaihsak ṭhin hnam kan ni; mi dangte ṭhatna tura tuar huam ṭhin hnam kan ni; kan inlungrual a, kan induhsak bawk. Chu chu thlahtute aṭanga kan nihna a ni,” (p. 3) tia bul ṭanin vawiina harsatna kan tawh mék, Covid-19 hri lèn laia thil thleng, CT Ramnunmawii chanchin hmangin a tãwp a khàr a. “Kei chuan he hnam hmel hi ṭha ka la ti reng a …” a ti a. CT-i thu sawi, “Eng nge thil awmzia? Eng nge a ropui vakna? Mihringin a mihringpui chunga a tih tur thil pangngai a ni mai lo'm ni?” (p. 95) tih chu lehkhabu khãr nána a ṭawngkam hman a ni.

Chûng chu an ni, he lehkhabu bul leh a tàwp inkára thu awm zawng zawngin thu a pai chu!

Hun harsaah pawh, hmun harsaah pawh, Mizote mawizia Lalhruaitluanga Chawngte hian min fah mawlh mawlh mai; chu chu hnam dangte paw’n an hmuh hmaih lohzia mai ni loa mak an tih zâwk ṭhin thu chu sawi nuam a ti a, a duh pawh a duhthawh hle. Vai sipai officer pakhat a sawi pawh kha, “Mizo tlangval chu ni se,” a ti alãwm, “ ‘A ngai lo e, ka lawm e,’ a ti ang, a ti khawp ang, a ti tur a ni, a ti tur a ni ringawt,” (p. 8) a ti lawm lawm mai a nia!

He lehkhabuah hian kan thlahtute màwlna lam thu ziak chhunhan pakhat mah a chuang lo mai ni loin, vawiina awm mêk, keini thlah lo la awm leh zêl tùrte pawh an la màwi zêl a rin thu a sawi bawrh bawrh zâwk a. Taitesena tlàwmngaihzia a sawina hian thu tam tak a sawiin ka hre bawk. Han lâk chhuahsak leh lawk ila, “…chu rilru chu Taitesena hmuhchhuah leh chin chhuah a ni lo a, an thlahtute aṭanga an rilru puthmang, ṭhang leh thar zelte hnena an hlan chhawn, chutianga an inhlan chhawn zelnaa Taitesena rilru pawh thleng ta a ni,” (p. 14) a tih hian, keini ṭhangtharte rilru pawh hi a thleng zêl ang tih beiseina min siam nasa hle a ni.

Kan thlahtute màwina, hun harsa leh hun ralṭit lai pawha rilru dik leh chhawm nun tlâk an put zia, an lo huaisen zia, lu chhum bán chhum an lo inhuam zia, mi dang tána an lo inpêk zia, Pathian ringtu ṭha an lo nih zia leh Zonunzemawi awmze dik tak chu, he lehkhabuah hian a inphan chhuak chiat a. Chûng chu nupui neih hma hawta ‘Pu’ nihna an puttir sek, (Pu) Hruaitea a.k.a Justin-a hian Mizo ṭawng mawi leh chhiar nuam takin a rawn ziak chhuak a. He lehkhabu nei ve lo, Mizo chhúngkua nih ve ringawt pawh a zahthlâk zâwkin ka ring hial!

– Zirsangkima