Written by
Upa T. Lalzara

PUAN BIH CHUNGCHANG

Engtik lai emaw aṭang khan mi ṭhenkhatin Mizo ṭawng kan hman dik tawk lohna lai nia an hriatte leh an ṭhahnemngaihna DDK leh chanchinbuah an rawn luan chhuah pui ṭhin a. Kei pawhin ka vei zawng a lo nih ve avangin ka phur pui hle a, ka phak tawkin ṭan ka lo la ve ṭhin a, mi ṭhahnem ngai ṭhenkhat ngaihdan erawh ṭawmpui harsa tih ka nei tho mai. Anmahni zah tak chungin an ngaihdan ka ṭawmpui theih loh lai te ka han sawi dawn a ni. Chung zinga ka ngaimawh pakhat, kan mithiamte’n sawihonaa an sawi fo ṭhin chu, ‘Hmanlaiin Mizo hmeichhiain an kawngah puan an bih’ tih hi a ni.

Hman deuh khan Doordarshan-ah mithiam pakhat chuan, “Hmanlaiin hmeichhiain kawngah puan an bih ṭhin a, hmeichhiain kawngah puan an veng ngai lo, mipate chauhin kawngah puan an veng ṭhin. Pawnpui leh rizai lo chu an sin ngai lo” a ti a. Ka hriat dan nen a inpersan deuh avangin sawi zau bawk dawn teh ang.

Mizorama Kristian sakhua rawn puluttu Zosap missionary te khan kristianna chauh an rawn seng lut lo; kan ramah zirna bul min rawn ṭan sak a, kan tan an hlu a ni. A, AW, B min siam sak a, Mizo ṭawngin Bible an letling a, sap hla an letling a, sikul an hawng a, kan ṭawng chu ziakin min dah sak ta a ni. Kum 1924 ah chuan Zosap missionary te chuan sikul 22 an din a, naupang 568 lai an nei hman.

Missioanary hmasate an hawng a, mi dangin an rawn thlak zel a. Chung zinga pakhat, Rev. FJ Rapper, Mizovin Zomawia Pa kan tih khan Zirtawp tlai apiangin Serkawn School naupang te chu concert min neih pui a, a changin drama (lemchan) kan chang bawk ṭhin. Mipa vek kan nih avangin hmeichhe lema chang tur kha kan in zawng chawp ṭhin a, kan in hnawn deuh ṭhin. Kan hotupa chuan, “Hmeichhe lema chang tur khan in awmah puan bih ula, hnute lem hnawh puar rawh u” a ti a, a sawi ang chuan kan ti ṭhin. Hei hian hmanlai hmeichhiate khan an awmah puan an bih ṭhin tih a ti chiang viauin ka hria.

Padma Shri dawngtu Pi Nuchhungi’n ti hian a sawi, “Kan naupan lai chuan Tuikhurah kan inbual mai ṭhin a, chutih laia S. Lung­daia kan sikul hotunu chu Pi Zirtiri a ni a, ‘Tuikhurah puan bih lovin inbual suh u, in hnute pawh a um tawh kha’ min ti ṭhin” a ti.

Kum 2016-ah khan Haulawng khuaa kan ṭhenawm nu, Pi Chalsuaki, kum 97 chu Mizo hmeichhiate puan bih dan ka zawt a. Ani chuan, “Hmei­chhiain kawngah puan kan bih ngai lo. Hmanlai chuan bual pindan kan nei lova, tuikhurah te, leihkapuiah te kan inbual a, kan awmah kan hnute khuhin puan kan bih ṭhin. Kan hnute lan mawlh kan hlau a, kawr kan thlak dawn pawhin puan kan bih alawm,” a ti. He thu aṭang pawh hian Mizo hmeichhiate khan an awmah puan an bih ṭhin tih a hriat theih. Tin, Lunglei khawpui chhung veng hrang hranga kum 80 chung lam la dam te ka kawm kual ve a. Serkawn, Zotlang, Pukpui leh Lunglawna kum 80 chung lam la dam te ka kawm bawk a, chung ho pawh chuan, ‘Kawngah puan an bih ngai lo, awmah an bih ṭhin” an ti vek mai.

Chakma, Bru leh Khasi hmeichhiate hian an hnute hren nan feet khat vela hlai puanthem an hmang ṭhin a, an mawi tih dan angin rawng hrang hrangin an ṭial. Anmahni tah a ni a, a hming pawh anmahni ṭawngin an nei. Chu chu mi ṭhenkhatin ‘Hnubih’ an ti a, ‘hnubih’ hi Mizo culture-ah a awm ngai lo. Hnam dang nen kan in pawlhsawp hnua ṭawng kauchheh piang chhuak ve mai a ni.

Hnam dang hmeichhiate’n puan­them khap khat emaw lekin an hnute an tuam a, Mizo hmeichhiate erawhin hnute khuhin puan an bih ṭhin.

Tin, mipate chauhin an kawngah puan veng anga sawi hi a dik tawk lo. Hmeichhiate pawhin an kawngah puan an veng a, hmanlai ata tawh hmeichhiate chuan an inchei nikhuain pawnfen ven thuahin puan an veng ṭhin. Tin mipa inthuamna hi kawnga puan ven mai a ni lo a, hmanlaia mipa inchei dan pakhat chu, puan tlang lehlam kha zak hnuaiah la chhovin an kokiah an bat liam a, an kerek thlengin an khuh ṭhin.

DDK sawihonaa sawitu pakhatin pawnpui leh rizai chauh Mizoin sin ṭhin anga a sawi hi dik hlel deuh. Hei hian zan lam chauh a tin zawn a ang a. Zanah chuan puan chi hrang hrang sin tur a awm a, chhunah phei chuan khaw vawh leh khaw lum laia sin chi puan hlap leh puanchei chi hrang hrang a tam mai. Puan sinna hmun dah zim kan tum lutuk chuan a ti famkim lo thei bawk.

Tute emaw va deu emaw inhnialna chawh chhuah tumna lam a ni lo. Pipu te tih dan phung hriat chian duhna vanga ziak mai ka ni e.

- Upa T. Lalzara