JF LALDAILOA LEH A LÊTA TLÊM

Upa tân chuan naupangchhia mai kan la ni a; chutih rualin naupangchhia tân chuan upa ve tawh tak kan ni tho; chu vâng chuan, ‘Kan naupan lai chuan’ tih loh theih loh ṭum a awm ve a, ‘ti ve khanglang’ kher loin ‘tih ve hrim hrim’ a ngai ṭhin. Kan naupan lai chuan, “A lêta tâwi,” tih te, “A lêta tlêm” tih te hman kan chîng hlê. Kan naupangchhe lutuk tawh lo nge ni, a chhût ril peih leh a chip nâwi peih an lo awm a, “A lêt ni na na na a tlêm thei nang,” te an lo ti a, a mak kan ti deuh na a, hman kan ṭhulh chuang lêm lo. Mahse, hun a kal a kal a, hriat loh kârin kan lo hmang chhunzawm tawh lo a lo ni.

Hetiang ṭawngkam hi puitlingah pawh hmang an awm leh zauh ṭhin a. An hman apiang hian kan naupan laia kan sawi ve lat lat ṭhin kha ka hre chhuak rauh rauh ṭhin. R. Lalrawna’n a zir peihte tân tiin ṭhahnemngai takin JFa “Bible Thlirna” a han khâwr pum a, chutah chuan a bung khatnaah, kan naupan laia kan ṭawngkam ang chiah chiah kha JFa chuan a lo hmang ve reng mai a. A ṭawngkam chu, “…thu zawrh rate pangngai aia a let ṭhelha tlâwm zâwka chhuah reng ka tum ang,” tih a ni. 1 Kan pian hma daiha mi, Zoṭawnga kan chhuanvâwr meuh pawhin “A lêta ṭhelha tlâwm” a lo ti ve daih tawh a nih chu.

Ṭawng duh uluk leh ṭawng chheh dâna mi kherkhiap lutuk tak maiin hetiang naupangchhe ṭawngkam ni âwm tak mai a han cheh ta chu R. Lalrawna chuan a tihsual palh ni ngeiah a ngai a, naupang lehchhâwngte pawhin an entawn mai ang tih a hlau a ni ngei ang, chhiar kân theih hauh loh turin a lo tlazep a, “Heta ‘a let’ ṭhelha tlawm zawk a tih hi Pu J.F.-an a tihsual palh a ni ang, ‘a zatve ṭhelha tlawm’ tih zawk tur niin a lang. RL,” tih a zep thuai mai rêng a. Hemi a chhut lai hian JFa hian a lo uluk lo palhin a thu chheh dân a vêng sêng lo palh ni theiin a lang a; mahse, sentence khat kan han chhiar zo leh a, a dawt leh chiahah, “…press hi zawng a lêt 10 velin a lo muang zâwk a,” a ti leh tho mai. 2 A tisual palh zel em ni ang le?

Naupang hi chuan ṭawng an hmang fel thlarh lêm lo fo a, beisei sân lutuk theih pawh a ni lo a. Naupangtê si ṭawngkam dik leh fel lutuk chu a ngeiawm lamah te pawh a kal thei mah zawk. “Ka tui in a hâl” te an ti a, an sawi tum kan hre mai a. Puitlingin “Ka tui a hâl” kan tih vek avangin an lo lian a, a dik zâwk chu an rawn hmang ve leh mai zel. “Ka muthilh a chhuak,” te pawh an ti a, an phâk tâwkah an thiam ang angin an ṭawng ve a ni a, an lo lian a, a dik zâwk chu an rawn hmang chho ve zel ṭhin.

Hetianga naupangin a dik hrûla an hman, an lo lena a dik zâwka an rawn hman ve leh mai lai hian tute emaw lo lian ve hian an têt lai ṭawng an chhawm hlen ṭhin niin a lang. An lo lian mâwl ve tawp a, kan buai phah ṭhin. Kan han sawi tâk, “Tui in hâl” tih te, “Muthilh chhuak” tih te hi engkim ṭhan kin uaih tawh si zingah la hmang nulh nulh an awm ve thei bawk. Hetiang vâng hi a ni mai thei, ṭawngkam inang teuh deuh deuh, inang si lo a lo pian ṭhin ni.

Lehkhabu kan keu peih chuan “vangvatsaiṭial” tih hmuh tur a awm a, dictionary siamtute pawhin chutiang chuan an ziak ngei mai. Heta ‘sai’ tih hi a len vânga pû niin a ngaih theih. Mahse, tuna puitling hming pu tawh zingah hian “vangvatseiṭial” ti an tam mai. An naupan lai ṭawng an chhawm hlen a ni ve thut thei.

Hmanlai kan pi leh pute pawh khan hetiang deuha han puh thlûk rem tak maiin ṭawngkam inang teuh deuh deuh an nei ṭeuh mai a; ninhlei - inhlei, rih - hrih, vaupûng - vaupûm, pumbilh - pumbil, favang - fawvang, tuiburlu - tuibullu, hâwng - hâw, huamhauh - huamhap, kulmûk - kulmût, adt. Hêng ṭawngkam inang teuh deuh tam tak hi chu naupangin a dik hrûla an sawi, an rawn ṭhan lenpui a ni thei a. Chutiang vek chu a ni thei lo, Zohnahthlak chu ṭawng inhnaih te te kan ni a, Mizo ṭawng kan inhman ṭâwm tâkah chuan kan chi bil ṭawng kan pâi lût ve ṭeuh thei a, chu vanga inang teuh lo awm ta a ni thei bawk. Chu bâkah chuan, puitlin hnûah pawh thil hriat ṭhelh ve theih a la ni cheu.

Inang teuh rau rauah ‘favang’ tih aia ‘fawvâng’ tih hmangtute hian hmasang aṭangin thil an hre ṭhelh hret a ang hle. Buh lam kaihhnawih ṭawngkam tam takah a buh lai kâwktûah ‘fa’ tih a tam hle, ‘faw’ a ni ngai lo. Favah, favai, fasuar, fatumbu, fachhawng tihha te hian ‘fa’ hian ‘buh’ a kâwk vek a; fawvang tih hmangtute chuan fawvah, fawvai te an ti ngei a; mahse, fawsuar, fawtumbu, fawchhawng chu an ti leh bik miah lo. Hetiang hi a nih avangin a dik hrûla a chi dang lo piang ni awm tak zâwka chu a rin theih.

Ziah leh chhiar kan thiam hnua ziaka chuang chinah hian ‘inhlei’ tih a vâng hle. Thufing kan ti dâwn nge, pi pute ṭawngkam kan ti zâwk dawn, chutah pawh chuan “Ninhleiin taw pêng a nei” tih a ni a; “Inhleiin taw pêng a nei” kan ti ngai lo ṭheuh. Mahse, ṭawngkama ‘inhlei’ tih hmang an awmna chu a rei tawh hle si. Pu Buanga dictionary aṭanga RK Lalhluna dictionary thlengin ‘inhlei’ tih a chuang vek. A sipel dik lo deuh zâwk a awm chuan Pu Buanga hian a ziak tel zauh ṭhin a, ‘inhlei’ tihah hi chuan chutiang ṭawngkam chu a ziak tel miah lo. Chutih rual chuan, ‘inhlei’ tih chu a naupang ṭawng thiam chiang lo thawmhnaw ru riau bawk si. Ziah leh chhiar kan thiam hma daiha naupang kha Sap an lo len chuan tar te an lo ni ve tawh a, chûng zinga mi chuan an naupan laia an sawi fiah thiam loh kha an lo chhawm hlen ve te pawh a ni mahna le.

‘A lêt’ kan tih chuan a zat chiah belh thawk sawina a ni a; pakhat lêt chu pahnih a ni a, pahnih lêt chu pali a ni leh a, a tam zâwng lo chuan a kal thei lo niin a lang. Chutih rualin naupan laia hmang ṭhin kan awm ngei a, puitlin hnûah kan chhawm ta zel em tih chu inhriat sên a ni lo. JFa kha mahni pianpui ṭawng bosal ṭhak khawpa hnam dang zinga khawsa niin an sawi ṭhin a. A lo lêt leh pawhin naupang inkâwm zingah te tâpin an ṭawng a zir nasa ṭhin an ti. Chu vâng chuan naupang ṭawng a lo la chhâwng a ni ve mai thei e. Amaherawhchu, R. Lalrawna ngaih anga a tih sual palh chu a ni lo; a chhan chu, William Shakespeare thawnthu ‘The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark’ a lehlinah khân Hamlet kha, “A lêta sum sên tlêm dân an hria a ni ngai e” tiin a ṭawngtir leh tho.3 “A lêta tam” tih ṭawngkam chu a hmang ang tih a chiang sa a, kha kha chu sawi tel a ṭul lo a; “A lêta tlêm” tih ang chi hi a hman sual palh ni loin a hman dân ve rêng chu a ni.

JFa’n ‘Thu Ngaihnawm’ a buaipui lai khân Zosap ṭawng chheh dân dik lo bâkah Bible ṭawngkam dik lo nia a ngaih te, Mizo kutchhuak ngei pawh an thu leh hlaa a dik lo nia a ngaih te chu tîm lêm loa sawi chhuah hmiah hmiah a chîng hle a. Chutiang chu a khawsak dân a nih avang chuan mi dang pawhin amah JFa thu hman dân dik lo thur chhuah an hrât ve hle bawk. Chutianga an thur chhuah zîngah chuan he lai thu hi a tel lo nge, an sulhnu han chhiar tur emaw, an sawi chhuahna emaw sawi zui a awm lo riau a. Sawisel lêt ve duh tân hmuh hmaih rual a ni si lo a, an sawisel si loh chuan a hun lai khân mi tam tak ṭawngkam hman dân ve rêng a lo ni reng zawk pawh a ni mai thei. Chutang a lo nih leh daih si chuan ‘tih ṭhin d^n’, ṭawng dik sa a lo ni ve reng tihna a ni ang; ṭawng chu chhiarkawp nen a inang si lo a.

1. JF Laldailova, Bible Thlirna (Compiled and published by R. Lalrawna) (Aizawl: Gilzom Offset, Second print: 2012), 1.

2. Ibid,.

3. JF Laldailova, Hamlet (William Shakespeare’s The Tragedy of Hamlet, Prince of Denmark) (Aizawl: Franco Press, Fourth Edition: 2001), 15.