Written by
Veronica K. Zatluangi

MIZORAM INTODELH NAN THING/ THEI/THLAI TE

OLIVE: Olive thing leh a rah te kan Bible-ah hian kan hmu tam hle a, Lal Isua van a lawnna hmun pawh Olive tlang a ni tih kan hre ṭheuh awm e.

Olive thing hian lei mihring nunah pawimawh­na a nei lian em em a, min siamtu Pathianin awmze nei taka a ṭo tir a ni mithiamte pawhin an ti hial a ni. Mihring ei ah te nau piang hlim hrileng laka ven nan te, an hmang nasa. Hun a lo kal zel a, tunlai khawvelah thiamna a lo sang zel a, Olive oil hian taksa khawl leh lung (heart) leh kal (kidney) a mihring thisen semdarhtu chu nasa takin a ṭanpui a, chu chuan thisena thau lut tur te vengin taksa peng hrang hranga thisen kal kual puitu leh thisen dawt zim te te a, thisen kan taksa mamawh tawk semkual ṭhintu chu thau-in a lo dal (block) ṭhin chu a ven theih avangin thluaka thisen zam chat leh thisenin semrual theih loh vanga tluk thut thut a thihpui mai theihna chu a ti tlem tih an hmu chhuak ta zel a. Tichuan Zunthlum leh thisen sang te pawhin ngaihngam taka chawhmeh kan nan te, cake ur nan te, an hmang nasa lehzual ta a ni.

Khawlvela tel/ hriak awm zawng zawngah Olive hriak chauh hi Zunthlum leh Thisensang ten an ei theih awm chhun a ni tih mithiam ten an nemnghet tawh a ni. Tin lung natna chi hrang hrang a veng thei an ti bawk.

Sawi tawh angin Olive thing tualṭona hmun chu Meditterenian tuipui kam leh Asia Minor (West Asia) ram ni mahsela khawvelah a chi hi an la darh nasa em em a. India, Bangladesh, Pakistan-ah te an thar ve nasa a, Mizoramah pawh Hmunṭha khuaah khian kung hnih lian pui pui rah duh deuh mai a awm an ti.

Kan sawi fo tawh angin Mizoram hi kan vannei a, thei leh thing rah thei lo pawh awm lohna ramah kan awm mek a, kan ram leilung hi kan la chhawr ṭangkai tak tak lo zawk a ni. Sawrkar kut nghak lovin kan ram leilunga chin theih thil ṭha te hi hai chhuak ila ram hausa leh nuam a ni mai dawn si a. Tuna kan mipui nawlpui suthlek han en hian zan khat thil thu a hausak thut duhna hian min pawt lutuk deuh em aw ka ti ṭhin.

Thing leh thei ṭha han sawi nikhua te hian kan rilrua awm hmasa ber chu a market a ṭha em? tih ringawt kan rilru ah a lang hmasa ṭhin. Keimahni hriselna lam leh thil ṭha kan ram chhung ngeia kan ei ve phak theih tur thar chhuahah te inel ila, kan ei bak a chuang liam chu ram danga thawn chhuak tura rilru put chauh ni se, ka va ti ṭhin em.

Thei tuihnai tak tak khawvel ram danga mi châwk luh kan bazaar ah kan hung tlar ve tiar tuar a, mahse eng anga enkawl nge, tih pawh hriat loh, eng ang damdawi hmanga ṭha rei nge tih pawh hriat loh kan ei tawp tawp mai a, kan cancer nasain stroke lah kan pung tual tual a. Thisen sang leh Zunthlum kan tam em em bawk nen. Thi lo tur hi kan ei leh in fimkhur tawk loh vangin kan thi nasa hlein ka ring ve ṭhin.

Olive hi a rah aṭanga kuia phun chuan kum thum/kum liah a rah thei a, a dam rei em em a, Lal Isua an khenbeh dawn a, Geshemani huana Olive thing nghenga a dinna pawh vawiin thleng khuan a la dam a, rah a la chhuah zel a ni. Thing danglam tak a ni a, a kungpui ber a lo tar tawha rah a chhuah theih loh hun hunah a zung aṭangin a tuaithar ṭha em em a rawn chawr chhuak leh zel a. Kum sang tam tak a nung thei a ni.

India ram ah pawh hian nasa taka Olive phun tura ṭan lak a ni a, abik takin Rajasthan sawrkar phei chuan ṭan an la nasa a, ṭiak khat Rs. 235-a an hralh ṭhin chu subsidy-in a phun duh leh ram neite tan chuan ṭiak khat Rs. 28/- in nikum pawh khan sawrkarin a subsidize a ni. Tunah hian Rajasthan state ah khuan Israel Sawrkar ṭanpuinain ram hectare 1,44,000 chu Olive Plantation hmunah an siam tawh a. Hetia hma latu ber an Chairman chu Pu V N Dalmia a ni a. An Scientist chu Yogesh Verma a ni a. Israel Scientist chu Gideon Peleg a ni a, anniho hian theihtawp chhuahin Olive Plantation chu an buaipui char char a. Kum 2007 kuma an phunte chu tunah a hriak sawr theih/Bazar-a hralh chhuah tham teh meuh an thar tawh a, Extra Virgin Olive Oil an siamchhuah chu litre khatah Rs. 750 in India ram market-ah an hralh a ni.

Olive rah chu han ei mai chuan a phakin a kha a, a lâwng chuan ei mai chi pawh a ni lo va, a mu aṭangin a hriak chu khawlin an her chhuak a, chu hriak chu a hlu em ema chu a ni. Tin, a hnah her dipa sawrin emaw chhumin emaw a tui chu Zunthlum leh thisen sang damdawi atan an siam ṭhin bawk. Mahni inah pawh hetiang damdawi hi olive hnah aṭangin a siam theih mai a ni.

Olive rah chu Borai rah ang deuh hian a sawl a, mahse borai ai chuan a te zawk daih a. A mu chu la chhuakin a rah chu pickle atan an siam ṭhin bawk. Leiṭhaa chawm ṭhat chuan kung puitling kum thum aṭangin a par ṭan a, kum nga kum ruka upa kung khat aṭangin kg.10 aṭanga 30 thleng a rah thei.

Tunlai khawvela Olive oil tharchhuak tamte chu - USA, France, Greece, Spain, Italy, Israel, Bangladesh ram pawh khuan thawnchhuah tham an thar ve der tawh bawk. Khawvel lo ṭhang chho zel leh finna a lo sang tual tual a, natna chi hrang hrangte a lo lengin, kan khawsak dante lo danglam chho zelin, Zunthlum natna te, Thisen sang natna te khawvelah a lo hluar chho zel a, chumi tikiam thei tur chuan mithiamten hriak eichi chi tin reng an enchhinnaah Olive hriak chauh hi mihring tana hriak ṭha leh damdawi atana hman nghal theih a ni tih, an han hmuhchhuah meuh chuan khawvel sawrkar lianhote'n a Olive Oil tharchhuak tam nih an inel leh nasa ta mai a. USA bawk khu khawvela kawng engkimah hmahruaitu a nih angin a tharchhuak tam ber nih tumin nasa takin kum 5 kum 6 kal ta vel aṭang khan an bei leh a, tunah pawh a tharchhuak tam ber a ni leh hial tawh a ni. Khawvel hman khawp Olive oil hi tharchhuah a la ni lo nasa hle a ni. Kan ramah phei chuan kan hmu phak meuh lo ve, ei tur atan ngat phei chuan kan la hmu phak lo nasa hle a ni.

2.COCOA/CACAO: He thei hlu leh tui, man to hi khawvela mite'n an ei nasat ber a tling hial awm e. A scientific hming chu Theabroma Cacao a ni a, Europe mingohovin an ei ve aṭangin Cocoa tiin an lam thung a, chu vang chuan vawiin thlengin Cocoa emaw Cacao ti bawkin an sawi pawlh fo ṭhin. A species family chu Malvaceae a ni a. Greek mifingten a ṭhatna an han hmuhchhuah meuh chuan a Scientific hming atan 'Theabroma' chu Food of the gods (pathiante chaw) an tih phah ta a ni, an ti a.

Christopher Colombus-a'n North America a hmuhchhuah kum A.D 1492 khan British Sawrkarin a sponsor theih loh avangin Spanish Lal King Ferdinand chuan a kal man zawng zawng a tumsak a, tin, Christopher Colombus-a'n a ram va hmuhchhuah aṭanga rohlu a hmuh zawng zawng chu King Ferdinand hian zaa 90 a chang ang tiin thuthlung an ziak ta a. King Ferdinand hi lal naupang tak ramvachal Pathian ṭih mi, Christian ṭha tak leh ram hmuhchhuah chak mi a ni a. Tin, a nupui Queen Yasabella pawh hetiang mi ve tho hi a ni, an ti a.

North America Christopher Colombus-a'n a hmuhchhuah hma kum eng emaw zat tawh khan tuna Latin America an tih leh Brazil ah te khuan Spain Lalpa King Ferdinand chuan Spanish mithiamte a lo tir tawhin awm hmun an lo khuar dim diam tawh a. Christopher Colombus-a pawh kha King Ferdinand-a sponsor-na hnuaiah a khawvel ram ropui ber USA pawh a zuk hmuchhuak ta a. Tichuan, Spain lalpa King Ferdinand leh a nupui Queen Yasabela te chu Christopher Colombus a ṭhian ṭha an ni ta zel a. America a hmuhchhuah hnuah pawh vawi tam tak North America tuna USA an tih taka Red Indian-hote pawh ṭhianṭhaa siam zelin South America lam, tuna Latin America an tih ramte pawh a tlawh kual ṭhin a ni.

Hun a lo kal zel a, AD 1503 kumah Christopher Colombus-a'n a vawi ngana (fifth Voyage) atan a North America leh Latin America ramte a tlawh ṭum chuan, Spain lalpa King Ferdinand-a hriselna chu a thla hniam hle tih a hriatin pawi a ti em em a, a rilruah Cocoa rah hi hawnsak ila a ṭhatpui mial mahna tih rilru puin pound 50 zet mai chu a hawnsak ta a. Spain lal ber chenna in Palace ah chuan a thil hawnsak Cocoa rah chu pek pahin heti hian a han sawi a. "Tun ṭum ka voyage (zin) chu engmah ro leh thil hlu rawn hawn tur che ka nei lo va, Amazon Basin-a ngaw kara rah Cocoa, a ram leilung fate'n an ei nasat, an ram chhuah pawhin chaw an fun ngai lova he thei rah mu hi an rawh a, an inhnawh puar mai ṭhin a. T.B., Ashma, Malaria an vei ngai hek lo, ka lalpa hian ei ve se la, a ṭhatpui ngei beiseiin a tan liau liau ka rawn hawnsak a ni," tih pahin a ip chu a pe a.

King Ferdinand leh Queen Yasabela te chu an lawm em em mai a, Red Indian ho ei angte chuan an han ei ve chhin a, tui an ti ta khawp a, thingpuiah te pawlhin an han kang ût a, an rawt dipa Coffee angtein an han in chhin zel a, an siam dan ang apiang chu a tui an ti ta em em zel a. Lalnu chuan a pasal tan chuan a bika siamin a dip chawh kawisakin a eitir ṭhin a, hei hi Bournvita leh Horlicks an siamchhuahna hmasa ber a ni, an ti. Lalpa chuan a nupui hnenah chuan, "Ngawi teh ka duhtak, he thil ṭha hi ka chak phahin ka dam phah ta chu a ni der mai a, Lalber Isua KRISTA HNENAH LEH KAN ṬHIANPA CHRISTOPHER-AH LAWMTHU NASA TAKIN AWM SE LA, mahse a siam dan ngai hlira ei chu a ninawm ta a, a mu kha khehin kang ut deuh ila her dipin, i Chithlum mum siamah khan han pawlh teh, a tui ka ring tlat mai," a ti a. Tichuan lalnu chuan a pasal duh dan ang tak chuan a han siam ta a, a tui an ti ta lutuk mai a, hei hi khawvela Chocolate siamchhuahna hmasa ber a lo ni ta a. Tichuan Spain ram pumpuiah chuan Chocolate chu a lar ta em em a. Europe khawmualpui zawng zawng a nghawr ta a, lal Ferdinand chuan an ram Mediterranean tuipui epa ramngaw hnuai khaw lum leh ruahtui tamna hmunah chuan Cocoa phun vek turin thupek a siam ta a.

Khawvela a tualṭona hmun leh hmuhchhuahna hmasa ber chu North America Amazon Basin-a ramnaw kara tualṭo a ni a. Red Indian hovin an ei ṭhin aṭanga hmuhchhuah a ni kan tih tawh kha. Khawvela chithlum tui ber Chocolate tel lo chuan Europe khawmualpui leh khawvel mingoho khu an nung thei tawh lo an ti hial a ni. Chutih rual chuan khaw lum leh ruahtui tamna ram loah chuan a ṭha thei lo va. Asia ram lamahte a chi chu tidarhin, Thailand, Indonesia, Burma, India ramah te pawh hmun tam takah phun darh a lo ni ta, Mizoram pawh hi a ṭhat duhna hmun a ni a. Kum 1970-80 bawr chho vel khan Soil Conservation Department-a ka thawh ve laiin Bilkhawthlir leh Vairengteah te phun chhin an ni tawh a, an rah duh em em a ni. India rama tharchhuak tam ber chu Kerela State a ni a, Andra Pradesh-in a dawt a, Kerela Variety an tih mai, a rah kawr sen leh eng chi khu India ramah chuan a ṭha ber a ni, an ti.

Cocoa hi a thar hma em em a, leiṭha dik taka chawhpawlha phun chuan a kum hnihnaah a par ṭan a, mahse mithiamte chuan a kung a la tet lutuk avangin a kung a tar hma duh an ti a, a kum hnihna rah leh a kum thumna rah chu an la thla vek a, kum linaah an rahtir chauh ṭhin a ni. A kung puitling chu Sethlum kung tiat vel a ni a. Amah hlanga phun chi a ni lo va, amah hi thil hang tui a nih avangin rannung ei chhetu an tam em em a. Serthlum karah te, kuhva kung leh Coconut kung karah te an phun ṭhin a. Tin, a par zu a tui avangin khuaiin an bawm duh hle bawk. Khuai bawm a kung bula dahin a zu a tam thei em em a, khuai hi a chi thlahpawlhtu atan a ṭha ber a ni bawk. Tin a, Cocoa hi a kung leh kung inthlahpawlh chi, highly polinated a nih avangin, a mala phun chuan a rah tam thei lo va, a tlem berah kung 10 tal phun tur a ni mithiamte chuan an ti a. Thlahpawlh mamawh chi a nih avang hian khuai khawi tel chu tih ngei ngei tur a ni an ti bawk a ni.

- Veronica K. Zatluangi