Written by
Rohmingthanga Ralte
Assistant Professor Department of MizoGovt. Aizawl North College

ENCHIM LOH AW VAU THLA (Lalsangzuali Sailo Vau Thla Thlirna)

Thu leh hla zirna mualah hian theory pakhat lar ve feih feih a awm a. Theory dang te ang êm chuan a zirna mualah pawh mi la hmelhriat tam loh pawl a ni. Hnampui ho zingah pawh hmun thûk ber leh lar ber nihna a la chang lem lo a tih ngam ang. Mahse, chu theory chu hringnun, khuarel leh thilsiam dangte inzawmna zir chian nana pawimawh ber pawl a ni si. Chu theory chu Sapho chuan Ecocriticism an ti a.

A awmzia, a tawi thei ang bera sawi fiah dawn chuan, Khuarel thil leh hringfate inzawmna, kan thu leh hlaa a lo lan chhuah ṭhin dan, a tih mai theih ang chu. A aia huam zau zawk pawhin a la sawi theih a, hringfate khawsak dan chungchang thlengin he theory hian a huam thei a ni.

Zofate thu leh hla khawvelah pawh thilsiam dang leh khuarel thil te hian hmun thûk ber an chang fo a. Pathian hla, lenglawng leh lengzem hla lam chenin zung kaih lohna a nei lo. Hmasawnna avanga khawvel lum zel (global warming) hi khawii ram pawh hian kan buaipui luih luih tawh a nih hi. Khua hi kan tlai ṭep tawh zawk a ni!

Khuarel leh thilsiam dangte hlutna, hringnun leh he khawvel thilte nena a inzawm kual tlat dan hi hmânah khan thûk taka ngaihven thamah, khawvel hian ngai lo ṭhin ni maw? Tlai khawhnuah kan buai dan chuk chuk aṭang hian! Mahse, thu leh hla thiamte chuan hmânah khan an ropuina leh an pawimawhna te hriain, an hlaah mawi takin an lo chawi dim diam tawh ṭhin a. Chutah chuan chawlhna nuam pawh an lo hmu tawh ṭhin.

Khuarel leh hringfate chungchang inzawmna zirna atana hla mawi leh ṭha em em pakhat chu Lalsangzuali Sailo phuah Vau Thla hi a ni. A phuah chhuah dan bulthum lam erawh kan sawi lo ang, a phuah kum erawh han târ lang ila. He hla hi kum 1977, April ni 4-a a phuah a ni. Vau thlain a kiansan chiaha, farṭuah leh vaube te mawi takin an la par vawt vawt mai si, an mawina chu a thup bet zo ta ngang lo a ni.

A thawhna JL high school staff room aṭangin, a piah Assam rifles rama kangvar dum hluam kiangah chuan fartuah leh vaubete mawi takin an lo la par vul vawt vawt a hmu a. Chu lai hmun mei hmanga nghaisatute mei chuan a lo kang hlum pha lo hlauh a ni ang.

Chutah ṭhal romei chuan a ngaih la tawk chauhin, a thil hmuh te mawina a lo thup ṭhensak si nen, vau thla ral ta mawina chuan a lunglenna chu a rawn chawh thawhsak a, insum hauh lovin a zaipui ta vawng vawng mai a ni:
Ka hawi vel turnipui sensa hnuaia’n,
Ṭuangṭuah leh vau, par tin an vul chiai e;
Thlirin mual tin romei a kai chiai e,
Enchim loh aw vau thla êng nuam.
A hla châng khatnaah hian khuarel thil leh thilsiam dangte hmangin a hla a rawn thuam a. Ni sen sa hnuai han hawi vel chuan lung a tih len dawn loh tehlul nen. Mahse, chumi vawṭhiat tur chiah chuan farṭuah leh vau par mawina a rawn hmang zui a. Chutah, a lung tileng tawk chauh turin romei a paw chiai mai bawk si. Fiah kukin engkim lang chiang em em ta vek mai se, a lunglenthlak loh zawk mai thei. Chung khuarel leh thilsiam dangte chuan vau thla êng chu an chei mawi teh asin.

Vau leh farṭuah hian thûk takin kan thu leh hlaah, hman aṭangin hmun a lo chang tawh ṭhin a. Mi tam tak chuan kan ngaihtuah thleng tawh ngai lo mai thei.
Nang hi e, nang hi e, farṭuahah i chang ang a,
Kei hi e, kei hi e, vaubeah ka chang ang a,
Kum tin kum tin i vul dun chik chek ang aw
tiin Thangsira leh Thangzaiate unau khan, farṭuah leh vaubeah an chan dawnin an lo chham tawh a. Farṭuah leh vaubeah an chan tak hnu pawn, an inlungrualzia lantir nan kum tin, hun inangah an la vul dun ta rial rial zel zawng a nih hi.
Zawlpala thlan in tualah,
Se hran lu a tlar bung e,
Ṭuangtuah par par a vul bung e
tih nen hian kan thu leh hlaa hmun an lo channa hi a rei tawh teh e.

A hla thunawnah chuan, chung khuarel mawi tak leh famkima tak duangtu chu Siamtu a nihzia a rawn aupui ta a. A kutchhuak thilsiamte chuan khuarel chu hringfate tan pawha lungdum em em turin an awi vang vang a. Vau thla êng te nen chuan an mawina hmangin an inmawi tawn vek mai si.
Aw Siamtu kutchhuak reng lo ni e,
An fak ning lo hram thiam aw mawi zawngte’n;
Thlir ve teh u, khua tin an mawi hluan e,
Enchim loh aw vau thla êng nuam!

Mizo hla phuahtute zingah hian sapin romantic poet (khuarel thil dah chungnung bertute) an tih ang chiah hi chu kan la nei ve lem lo va. An hlaa romantic element pahnih khat a lan avanga romantic poet nihna lo pek ve ngawt zel hi chu a him chiah lo deuh. Chutiang nihna kan pe zel dawn a nih chuan kan inpe seng lo ang a, he hla phuahtu Lalsangzuali Sailo ngei pawh hi pek ngei ngei a ngai dawn si a.
Thil uiawm tak ni lo mah se, ani kha he khuarel thilah chauh hian a thu leh hlate nen a inhmang ral lem si lo va. Chutih rual chuan Mizote kan vanneihna deuh chu, Kristianna kawra hmangtu thleng hian Pathian hi kan hre chiang em em vek mai a. Sapho kan tih zingah chuan khuarel leh thilsiam dangte mawina avanga Siamtu hmuh kân ta daih hi an awm thin a.

“Romantic poet ṭhenkhat chu, thilsiam mawinain a hipbo avangin Siamtu hmu pha lovin an awm a. Thilsiam mawinain Siamtu chu a hliahkhuh tlat a, chuvangin khuarel (nature) chu an pathian a, an be hial ṭhin a ni” (Mafaa 194).

A hla châng hnihnaah chuan hun inthlak dan, hunpui inthlakin thilsiamte nun a thlak ve dan te a rawn târ lang a. Hla phuahtute zalênna thiam takin a rawn hmang bawk a. Vau thla mawina belh chhah thei turin, an awm hun hma hretah ngirtling leh lelte kiu hmangin vau thla êng mawi a rawn awihtir ta daih a.
Siknipui tuar hnu thing lenbuang zawng pawh,
Chawr tin duatin hnah nem chhuah hring nghial e;
Zai tin rem thiam lelthang ngirtling chenin
Vau thla ni eng an awi bang lo.

Kan hla phuahtute hian an hla chei mawi nan, hla phuahtute zalênna hi an hmang thiam ṭhin teh asin. Chu chuan tu pawi mah a sawi ngai lo va. Heng hunah hian dan khauh tak lo vilika, thu leh hla hi mathematics dan anga lo teh chhuah ve tum phet leh, khuarel dan (law of nature) laka a dik loh dan lo paupui ve sek aia chuan, lo pawmsak mai hi a hahdam ber mai. Negative capabilty (ring lo chung sia pawmna/awihna) hi literature ziarang pakhat a nih chhung chuan, a thiang a zau tawk hle tih a chiang si.

Patea pawn, a hlaah ‘Bethlehem tlang thlengin a vultir bung mai a ni’. Khawvel piankenin dan diksa a ken vawṭhiatin ‘tuifinriat a liamtir a’, chu mai a la ni lo ‘lawng chawlhna tlang thianghlim’ te min la hmuhtir tak deuh deuh a nih kha. Heng hunah hian khuarel dan, thil diksa hmanga bukna lo khai ai chuan, thu leh hla hi mawinain a thuam ṭhin dan hi hre ta zawk ila, a bawplawka thil lak te a tlem deuh ang.
A hla châng thumnaah chuan hmânlai thingtlang khawtlang nun min rawn tar lansak ta thung a. Khuarel thil leh hringfate inzawmna mawi takin a rawn dah chhuak bawk a. A hla thu chheh hian lung a dum veng veng mai a ni. Lunglengpa tan chuan ngaihtuah zui miah loa, he lai châng en liam mai hi a har khawp mai.
Tlai nema’n hringfa zaleng, naunawnte’n,
Van dum pawl riai boruak thiang leng kara’n;
Leng tin kaina sumtuala’n nui hiau ve,
Thlang tlai liam hnu kawl êng hnuaiah.
He lai chânga zofate nun hlui, hringfate leh khuarel te mitthla tura a rawn dah hi a lang fiah ṭha khawp mai a. Damhauhvan,
Favâng ni êng tlai tla a mawi ti u,
Zankhua a thiang, thlasik kawng chung siar pawl riai e;
Chhawrthlapui khian kan vangkhaw zawl a en riai e,
Tleitir, leng, naunawn, hrinhniang laitual lenna,
Hrinhniang laitual lenna.
tia a lo chham tawh nen khan lung an dumin, lung hi an tileng veng veng mai a ni.

A hla châng tawp bera vau thla a duhsakna hi a sangin a ropui teh asin. He khawvela cheng ve tho nungcha leh hringfate chu kan ral ṭhin dan a târ lang te te a. Vau thla êng mawi te pawh an ral ve theihzia a hai hauh lo. Mahse, he leia cham reng tura vau thla êng mawi duhsakna a hlan bik laiin, nungchate leh hringfate tan erawh a dilsak thung si lo. Vau thla mawina hian he hla phuahtu hi a hneh hle tih a chiang reng mai.
Aw par tin nungcha leh hringnun chen hian,
An ral leh ṭhin ni rei leng thei lo hian;
Mahse, VAU THLA! Hun mawi leh duhawm,
Cham reng mai la pialleiah hian!

A hla châng tin hi han chik neuh neuh la, hla thu bik (poetic diction) a tam thei ang ber hmanga, uluk taka hla phuah mawi bik dan i hmu thei ang! A hla châng khatnaah farṭuah, vaube par mawi leh romei mual tin bawm chiaitute mitthla turin min dahsak a. Khuarel leh thilsiam dangte hmangin a hla a chei mawi a.

A thunawnah Siamtu Pathian kutchhuak a nihzia tar lan pahin, a thilsiam ten mawi leh lungdum taka an fak ṭhin dan zaipuiin, vau thla êng mawi chu thlir nin theih a nih lohzia a rawn dah chhuak leh a.
A châng hnihnaah hunpui inthlak avanga thilsiam dangte inthlak ve ṭhin dan min hrilh pahin, vau thla ni êng ngaihawmzia leh mawizia tar lan nan hla phuahtute zalênna hmangin khuarel dan (law of nature) a rawn vaw ṭhiat zauh a.

A châng thumnaah hringfate leh khuarel thilte inzawm dan, mawi em emin a rawn suih fin ta chiah a ni. Hmânlai Zofate khawtlang nun hlui leh khuarel inzawmna fiah taka hmuh theih tura min chhawp chhuahsak dan hi, a nep lo hle a ni.

A hla châng tawp ber, châng linaah chuan hringfate, thilsiam dangte leh khuarel thilte a rawn khung khawm ta vek a. An hlutna leh ropuinate a hre chiang vek a. Mahse, thilsiam dangte leh nungchate ai chuan khuarel mawina vau thla êng chu a duhsak zawkzia kan hmu ta a. A ropui thlawt a ni. Enchim loh aw vau thla êng mawi!
Works Cited:
Laldinliana. Lalsangzuali Sailo Hla te. Author. Aizawl. 2007. Print
Lalrinfela (Mafaa), H. Chawlhna Tuikam. Joseph L. Ralte. Aizawl. 1997. Print
Tribal Research Institute. Mizo Thawnthu. Aizawl. 1997. Print

- Rohmingthanga Ralte, Assistant Professor Department of MizoGovt. Aizawl North College