Written by
- PC Laldinthara
President, MIMA

RAM ECONOMY HNUK LEH BULPUI

Lockdown kalpui zel dan tur sorkarin a duan thar chu sumdawngte tan a lawmawm chho zel rualin, COVID-19 hian eng chen nge min chen chilh dawn tih pawh a hriat si lo va. Chuvangin, ram eco­nomy ngaihtuah chung zelin ruahhmanna ṭha tak nen, sum­dawngte sumdawnna hmun kalpui vek theih dan ngaih­tuah a ngai tak zetin ka hria. 

Shopping Complex ang chi inhawng thei lo chungchanga harsatna sumdawngten an tawhte CS hnenah MIMA-in thlenin, inhawn chhawk a, sumdawnna hmun hawn phal a ni ta hi a lawmawm tak zet rualin, Millennium Centre leh mall ṭhenkhat hawn khap a ni leh ta tlat mai leh, New Market sumdawngte an la inhawng thei lote hian sumdawngte a timangang tak zet tawh a ni. Ruahmanna dang kan ramin a mamawh a ni. 

Sumdawngte tax chhun luh hi ram economy innghahna bul ber a ni a, kum 2018-2019 chhung khan sumdawngten Mizorama GST an chhun luh hi 662 crores lai a ni a, Taxation Department target chu 145 crores vel laiin a khum a ni. Hei hian Mizoram sum dinhmun nasa takin a siam ṭha a ni. Economic activities tih ṭhuanawp reng mai hi kan ram tan a pawizia a lang chho zel dawn. March, 2020 a GST chhun luh chu 33% in a hniam a, April-ah chuan vbc 12 chauh hmuin, 75% laiin a hniam a ni. 

Mizoramah hian sorkar hnathawk nghet hi 41000 vel awma ngaih a ni a. Professional tax kum khatah mi pakhatin Rs 2500 an pe a, kum khata an chhunluh zawng hi Rs 1025 lakhs vel chauh a ni. Chutih laiin sumdawngte chhun luh chu Rs. 66,200 lakhs lai a ni. Hei bakah hian proffessional Tax Rs 2500 dawr tinin an chhung lut bawk. Mizoram ramriah hian full concentration hi hmang ila, police leh a ṭul ang ang dah zel ila, chu chu kan himna tur kulhpui a ni. 
Tun thlenga kan himna pawh hi ramria kan duty ṭhat vang a ni a, henga ruahman­na siamtu leh duty zawng zawngte zahna chibai ka buk e. 

Taxation Commissioner khan sumdawngte GST Return file rang turin a ti a, sumdawngte hian GST return file ti tur hian computer leh internet connection-te hman a ngai a, chu chu dawrah kan hung tlangpui a, uluk taka engkim tih a ngaia kan invoice-te thlir kirin beih a ngai a, man chawia mi tihtirho chuan GST Return file hi a khawihsaktute in lamah an ti thei ngei ang. A tam zawk erawh chuan nil submit tur ringawt pawhin dawr hawnga beih ve fet a ngai a, tax chhung lut hnem tur phei chuan regular taka sumdawnna hmun dawr, Industry etc. hawn a ngai a ni. Ram dinhmun ngaihtuahin GST Return file ran erawh sumdawnten kan tih ṭheuh a ngai si a ni. 

Sorkar pawh hian ram economy innghahna bul ber chu sumdawngte tax chhun luh a ni tih hi ngun takin ngaihtuah sela, kut hnathawktute chawikan tuma nasa taka kan beih lai hi kalpui reng chungin, sumdawngte bulṭanna leh an hmasawn zel dan tur ngaihtuah tel bawk se la, sum thawh chhuah a tam chuan ram economy dinhmun chu a kang zawt zawt ang tih pawh a chiang hle a ni. 

Mizoram chu central-in kan in tun nun vena turin 90% min pui ṭhin a, 10% lek kan tum ve a ni. Heti reng hi kan ni dawn lova, tunah pawh central aṭanga pawisa lo kal a tlem ṭan a, hun lo kal zelah hian min tum sak tur percentage hi a tihniam daih thei a, nangmahniin intodelh rawh u a ti thei bawk. 

COVID 19 avang hian State intodelh te pawh an intodelh lo ṭan a, Delhi CM chuan "April kal taah (2019 a sawina) 3500 crores kan hmu a, a lo kal lehah chuan Rs 300 crores chauh ka hmuh chuan, engtinnge ka hnathawkte hlawh ka pek theih ang" a ti hmiah mai a. India rama GST Collection tam ber Ma­harastra chuan December 2019 khan vbc 16530 lai mai a collected a. Mahse tunah chuan a mangang ve tak zet a, a sorkar inrelbawl dan nasa takin a tihniam a ni. 

Chutiang zelin Tamil Nadu te, Uttar Pradesh te pawhin an tihniam a. India ram buha min chawmtu tih hiala sawi ngam Punjab pawh an buai a, India ram state tin an buai mek a ni. Assam pawh December 2019 ah vbc 932.36 a hmuh laiin, April 2020 chuan vbc 193 chauh a hmu a, an mangang ve tak zet a ni. State ṭhenkhat chuan migrant hoten thawh tur an neih loh avangin anmahni in lamah an hawsan an hlau va, anni an haw mai chuan hnathawktu an nei dawn si lova, sorkar chakna nen an chelh hram hram a ni. 

Hetiang hian state into­delhten central puih kan ngai ve tawh e, an tih hunah chuan keini pawh kan buai ve thei khawp ang. Central sorkar chuan a pui lo hreh hle ang a, chumi hunah chuan a lo puih ṭhin, keini ang state te chu min ṭanpuina percentage hi a tihhniam zel a rinawm a, sorkar hnarkaitute lu a hai hle dawn a ni. Chuvangin, kan intodelh ve na tur kawng i zawng zel ang u. 

Sorkar a tax chhun luh a tam theihna kawng hi kan hmathlir ni mawlh teh se. China pawhin 1989 aṭangin heti lam zawng hian ngaihtuahna a hmang a, kum 30 chhung lekin khawvel hi economics-in a run a, khawvel ram hausa berte zinga mi a ni ta a nih hi. 

Duh vang pawh ni lovin, khawvel ram hrang hrang, India leh Mizoramin COVID-19 avangin harsatna namenlo leh hun khirh tak a tawng mek a, sorkarin theih tawp a chhuah a. Kohhran, NGO, LLTF, VLTF leh mimal tinten theih tawp an chhuah bawk a, khawvel a buai a, India ram state hausate pawh an buai a. Chutih mek laiin ṭhenkhatah kan lo inchirhtheh a, hei hi Politicise chi a ni lo, hetiang hun a lo thlen hunah tumah indem lovin, sumdawngte leh sorkar hnathawkte pawhin lungrual taka kan theihna apianga ṭan kan khawh ṭheuh a ngai ta a ni. Mizoram leh mipuite chhan chhuak turin i in buatsaih ṭheuh ang u.