Written by
Lal Thansanga

Turnipui kan do dai

Pawl 10 kan nih lai kan, kan zirtirtu pakhat chuan, "Thlam namthlaka awm hi a nuam khawp a, a nawm chhan pawh hah taka hna thawh hnua chawlhna a ni a, thlifim te hi a hlu bik hle. Thlam namthlak a awm tur hrim hrim a Loa kal chuan a nawmna a sang chuang lem lo," tiin a sawi ka hre tawh a, he chhemdam thli ngei hian September 22 chhun khan Phulpui rama thlamah min chhem - chhun nisa tuar zo hlim kan nih avangin Thlam Namthlak hlutna chu kan pawh tlang hle.

Inrinni chawhma lam a ni a, Aizawl aṭangin Phulpui panin kan inkhalh chhuak. Ka ṭhianpa quintal khat zeta rit phur ni mah ila, kan tih tur kha 'Lo Zawh' a nih miau avangin ka phurna a delh bet zo lo. Thawhpui ṭhenkhatte chu Loah an feh vawi khatna tur a ni a, eng tiang taka nuam leh hahthlak nge a nih dawn hre lo mah se an phur em em vek ringawt mai a ni.

Lo chu...

Tun hma aṭangin Mizote hi lo neih hmanga ei zawng hnam kan ni a, chhiarpui aṭanga a lan dan pawhin tun thlengin lo neih hmanga ei zawng hi a tam ber kan la ni. Tuna kan lo neih dan 'shifting cultivation' hi eng tik aṭanga kan hman ṭan nge tih chu hriat chiah lo mah se, a rei thawkhat hle tawhin a rinawm. History bu chhiar pawhin chin dan dang an hman hunlai chhiar fuh tur a tam lo mai thei.

Mizo lo neih dan hi a tlangpui thu chuan, kum khat chhung atan a ni zel a; a kum lehah hmun dangah an insawn leh mai ṭhin. Tun hma deuh kha chuan khaw pakhat hian kum khat chhung atan ram bawh bik an nei ṭhin a, a hlawma lo an neih khawmna hmun hi 'Zau' tih a ni. Buh chu thlai chin langsar ber niin, a ram leilung a zirin sawhtling leh thlai dang pawh an ching ṭhin.

Lo atan hian ramgaw chu an vat fai a, thing leh mau an kih sa chu a ro hnuah hal fai niin, kangvarah thlai chi an thlak ṭhin. Fur in a zui a, thlai ṭo chuan lo an ti mawiin, lo neitute hlimna thlentu an ni ṭan. Thlai rawn ṭhang chho tur lo dip leh hliah tur hnim lo thlawh fai chu hnapui ber a ni chhun zawm a, hei hi pi leh pu te aṭanga an sawi 'Hlo thlawh' chu a ni.

Hlo thlawh...

Chhungkaw khawsak phung leh member tam lam a inzat lo a, hlo thlawh chak dan leh zawh hma dan pawh a in chen lo. Amah­erawhchu, chhungtin Lo nei tawh phawtin an tih ngei ngai chu Hnuhpui thlawh a ni.

Ruah tui a tlak chinah chuan Loah khan hnim a rawn ṭo nghal a, chin ve ni maih lo mah se mahni chenna hmun nghet sa ang hrimin an huangtau thei hle. Thlawh fai vat a nih loh chuan duh taka an chin thlai kha a dip chhe thei a; rah chhuah tur awm loin a dip ral hial thei.

Lo an thlawh faina hmasa ber chu 'Hnuhpui' tih a ni a, fur laia thlawh a nih avangin a hahthlak hle. Ruah tui tama rama cheng kan nih avangin vawi khat thlawh chhuah ngawt a tawk lo, hna chak vak loah phei chuan a zawh meuh hian thlawh ṭanna lam chu a lo hnim leh hman hial thei ṭhin.

Hnuhpui thlawh zawh hnuah Lo chu an thlo chhuak leh a, hei hi 'Hnuh hram' tih a ni. Fur lai bawka thlawh a nih avangin an hlo tlawh hi a theih chin chin chin chu Lo sir 'Vau' ah an paih ṭhin a, a paih theih loh chin chu thlai awm lohna lai hmun ruak remchangah an dahkhawm mai ṭhin bawk.

Vawi hnih an thlawh chhuah vek hnuah pawh a la tawk mai lo, favangah thlai ṭhenkhat rah seng theih tawh mah se; a tawp thleng tur chuan hun a la duh deuh. Thlai puitling tawh karah pawh hnim an la ṭo ve reng a, a vawi thum nan an thlo chhuak leh ṭhin - he mi an thlawh chhuah vawi thumna hi 'A thual' tih a ni tawh thung.

Kum khat chhung atan a vawi thum an thlawh chhuah hi an tih dan tlangpui a ni a, vawi thum an zawhna hi 'Lo Zawh' an tih chu a ni; a thei deuh fa chuan vawi thum aia tam pawh an thlo chhuak ṭhin. Buh thar rang an chin chinah erawh a seng hun a hma avangin vawi thum aia tam thlawh a ngai tawh meuh lo.

Lo Zawh...

Ṭhal khaw ro leh fur chhia a liam a, kum tluana Zofate nghahfak Favang a inherchhuak ṭhin. Ni chhuah dan a her hret a, tlai ni tla tur pawh a no nghulh mai tawh ṭhin a, chhuna thereng hram leh vaua Tuklo hram rite chuan lung a ti leng veng veng tawh mai ṭhin.

Hlo thlawh a zo tawh a, buh seng a la hun bawk si lo. Hna thawh tur a van duak hunlai hi Favang awllen lai tih a ni ṭhin a, ṭhalai leh nu leh pa an zalen a, tun hma chuan Khuang Chawina hun a tan pawh an hmang ṭhin a ni.

Ṭhalai leh nu leh pa chauh ni loin hlo an thlawh zawh lawmna an siam ṭhin a, ar chhiara arpa tuai leh ar tui lai ngei mai kha kengin lo lam an pan. Ṭhian ṭhate an sawm a, hlo an thlawh laia an hna thawnpui ṭhin 'Lawmnu/ Lawmpa' te bakah chhungkhat laina te nen Lo Zawh ni bik an siam ṭhin.

Thlam namthlakah tlangval lunglengin Ṭingṭang perhin hla a sa hlarh hlarh a, a feh pui nula maian leh behlawi sik ten an zai ri chu an hre phak chiang. An makpa khan chhun ei tur a buatsaih a, nu hoin thlai rah an vai bawk. A bak chu sawi zui sen a ni tawh lo - Nuam nuam nuam... a ni tawh mai.

Mahse maw...

Ni sa leh ruah sur hnuiah hna an thawk a, a thlai chin chu an puitlin theih nan leh; a rah an seng theih nan theihtawp chhuahin a venhim hna pawh an thawk ṭhin. Mahse maw, buh vui hmin lek lek tawh chu zan khat thil thuah Nghalrual (Sanghal) in an nuai fuh hlauh chuan engmah lo maiah a chang thei a, thawhrim rah kha a hlo der thei.

Sanghal chauh a ni lo, chungleng sava lakah pawh a him a ngai. Siamtu kut chhuak mawi takte hian zahngaihna tel miah loin loneitute buh chin sa kha an ei chhiat sak vek thei. Thingtlangpa tan ramsa leh sava laka lo venhim chu hna pui leh pawimawh a ni a, a Buh chhan nan sa a kap a nih pawhin dem ngawt theih a ni lo ang.

Nungcha humhalh kan intihhmuh a, thil ṭha tak a ni. Chutih rualin lo neitute dinhmun thlir chuan nungcha man leh kah a ngaih chang a awm, Kum khat hlawh lak loh chu na deuh tur a ni a, tu pa tan mah tawrh zawh chi a lo lo ang. Ṭul lo leh uchuak taka ngaihsak leh mamawh loh thlenga tih hlum chu tih loh tawp tur a ni thung.

Chhantu an ngai...

'Lehkha i thiam loh chuan hlo i thlo ang' tih chu Mizo nu leh pa tam takin an fate an zilhna a ni a, hei hian hlo thlawh hahthlakzia leh hrehawmzia a ti lang chiang. He thu hi eng emaw zawnga sawi kual awm ṭhin mah se, nu leh pate hian an phak ang tawkin hmangaih takin an fate an zilhna a ni, an mahni anga hrehawm tur lo turin an duh a, nuamsa zawka an khawsak theih nan an duhsakna ṭawngkam a ni.

A tir lama kan sawi tawh ang khan Mizo ten tuna kan lo neih dan hi kan hman ṭanna a rei tawh, ziak leh chhiar kan thiam hma aṭang tawha kan hman a ni. Kha tih hunlai khan - lo vah hun, thlai chi thlak hun, hlo thlawh hun leh a seng hun an hre vek. An silhfen tur siam nan La an ching a, an thiam tawk sang lo mah se an mahni thuamhnaw leh mutbu khawp chu an siam chhuak thei.

Hun a inher zel a, Kristian missonary-te zarah lehkhan kan thiam ta. India ram chhungah ziak leh chhiar tam % sanna mai bakah, sorkar sikul mai duhtawk loin sap sikulah ngat kan fate kan zirtir deuh ta vek mai. Thingtlang mi ten neih thinglung khawngin khawpuiah an fate an zirtir a, khawpui miten Mizoram pawnah an kal chhuah tir thung.

Mah se maw, kan ṭhang thar lekha thiamte hian kan pi leh pu tena Lo neih dan an thiam sa bak kha an thiam belh lo niin a lang. A bik takin Agriculture lama zir bingna nei leh degree nei sang tak takte hian hna thawh dan awlsam leh hlawk zawk hi an la zir chhuak lo nge, an zir chhuah an hmang thei lo tih chu ngaihtuah ngai tak a ni.

A bik takin thingtlang Lo nei mite hian kut hna an thawk nasa a, a thar hlawk dan leh awlsam dan hrilh hretu awm ngat sela chuan an hna thawh dan ngaihtuahin mahni eikhawp mai bakah, hralh chhawn tur an thlo chhuak thei ang tih a chiang reng mai. Lo neih lam zir bing mite tan chona ni thei se, kan thiamna hi exam hall-ah chauh ni loin, thlawhhma-ah ngei hman theih a chakawm hle.

Engtin zel...

Sorkara thuneitu lamin state pawn leh ram danga an thlai chin ang, ṭha leh hlawh tak tak ni awm min sawi hmuh fo a, a ching pawh kan tam. Mahse, heng thlaite hi kan ram leilung nen a inmil chiah em tih chu ngaihtuah ngun ngai tak a ni. A hlawk leh ṭhatzia inhrilh vak vak a, kum tin a chi hrang chin inzirtir thar zel ai chuan, a thar sa tih ralna tur ngaihtuah sak hi sorkar mawhphurhna tur ni awm zawk tak a ni.

Mizo pa chuan hman aṭangin chin thim sa a nei - Buh, Sawhthing, Aieng, Hmarcha etc... Tih tak zeta Lo neite chuan an eikhawp bakah hralh tur an thar deuh ziah. Mahse, an ei bak tihralna tur kawngah an buai ṭhin, kum tluana thawh rah a hralhna awm loh chang a awm a, ui takin a ṭawih ral lai an thlir liam fo - ṭah a ṭul leh ṭhin si maw.

Sorkar hian kut hnathawktute a hmangaih takzet a nih chuan an thar chhuah sa hi lei sak se, a zawrhna hmun tur siamsak thei ngei bawk se duhthusam a ni. Sum a awm lo tih chu tih mai mai, duhna a hman tur chu a tam. Thawh loh hlawh laka sum sem ai chuan, mahni thawh chhuah ngei hmangin intodelh inzirtir thar leh ila, a thawkrim apiang an dingchang ang.

Miin a thlai thar hlawk taka a hralh thei a nih chuan kum tina Lo neih reng a duh dawn lo, a sum hmangin eizawnna dang a dap nghal dawn. Kan thawhrim rah kan hmuh miau chuan mihring thatchhia a awm theih loh a, hna thawh tur hre lo an bo bawk ang. Ṭawngkam lar tak, 'Ṭhalai Hna hmu lo' leh 'Tlang ram lo neih' chu zawi muangin kan umbo mai dawn a ni.

Naktukah eng nge thleng dawn tih hre loin ni kan leng a, ni lengin ni sa hnuaiah thlan tui luang zawih zawih khawpin hna thawk mah ila kum tawpah ka thlai thar hi a hralh theih dawn em tih pawh kan hre chuang lo. Thlai thar ‘Rate’ hre san rana hna kan thawk a nih erawh chuan beiseina nen lungawi takin Turnipui kan do dai ngei ang.

- Lal Thansanga