Sual titu ngaihdamna leh Judicial Law

England ram te chu sawi lohva lengah dah ta ila, kan ṭhenawm, thliarkar ram te tak te Sri Lanka-ah kum 2013 khan South Asia College for Officers-ah Principal hna thawkin hun rei lo te chhung ka zuk awm a. Ram buaiin kum tam tak chhung a chim ve bawk te an ni a. An hel hote kha keini MNA ang mai kha an ni lo va, an tam a, khawvel dang ram hausaa an mi leh sa ṭanpuitu an ngah a, ral thuam an nei ṭha bawk a, thlawhna thlengin an nei. Colombo Airport te pawh thlawhna hmangin an rawn bei chiam mai kha a ni a. An che hlauhawm ṭhin hle.

An ram buai chhung khan nupa pawh Office pakhata thawk dun ngam an awm lo va, kawngah an kal dun lo va, lovah an feh dun lo va, an in pawn lamah chuan engmah an tidun ngam lo an ti ṭhin. A chhan chu nupaa a ruala thiha chhungkaw enkawltu awm loh an hlau a ni. Chutiang khawpa ralṭitna karah chuan an ram sawrkar pawhin development lam an hawi hlei thei lo va. Hmasawnna a kal mawh em em mai a ni. Kum 2009, 19 May-ah President Mahinda Rajapaksa chuan kum 25 chhung civil war chu a tawp ta tih official-in a puang a. Ram buai an nihna an tawp chiah chu a thlun chhuak ang zur zurin an tlan mai a ni. Kum thum chhung lekin, Airport aṭanga Colombo khawpui kal nana a rei lo berah pawh darkar hnih kan mamawh ṭhin kha, minute 20 chauh kan mamawh ta mai zuk nia.

Chu lam aia ka sawi duh zawk chu traffic rules chungchang hi a ni. Traffic control nan traffic light an hmang a. Zan lai a ni emaw zing lam dar hnih/ dar thum a ni emaw, police duty-te awm loh lai pawhin traffic light a sen chhung chuan an ding ṭhap mai a ni. Hei hi a chhan ber pakhat chu traffic rules ngai pawimawh lova bawhchhetuten an phu tawk hremna an hmuh zel vang a ni. Traffic light ngai pawimawh lova tlan luite chuan sawipuitu nei ṭha mah se a sawt chuang lo.

Hei chiah hi ram changkang kan tih te invawn dan a ni a. An mihring mihrinnain a nunpui hma chuan hremna hi anmahni vawng ṭhatu a ni ve tho. England-ah kan awm laiin kan ṭhianpa Amos-a, Zimbabwe aṭanga lo kal, keimahni ang bawka International Secretary chuan a zin hawnah police aṭangin traffic rules bawhchhiat avanga chawitirna lehkha a hmu a. ‘Hetih lai hian ka zin daih a, inah pawh ka awm lo tihsual palh a ni ang’ tiin ava complaint a. Police te chuan a motor number leh a khalhtu thla lanna thlalak an lo pe chat mai a. A fapa in nghakin a motor a lo lenchhuahpui a lo ni a, an tih ang zat zat a pek a ngai a ni mai. Tuma sawipui a sawt lo, an insawipui bawk hek lo.

Tunlaia Aizawl titi pakhat chu zana motor khalh chak leh traffic rules zawm lo va tlan tam lutuk hi a ni. Hei hi hawihhawm tak leh dan ang thlapa motor khalhte tan a hlauhawm em em a, anmahni ngei tan pawh hlauhawm tak a ni. Chubakah zana kea kalte tan tak pawh a hlauhawm hle. Motor horn tihrik loh kan zawm ṭhat em em lai a, a hlauhawm zawk traffic rules kan zawm thei tlat lo hi a pawi hle. Zanah chauh ni lovin chhunah pawh traffic duty an awm loh chuan zawm lo mai te kan la awm nual. Tin, hre lo hrim hrim te pawh an la awm. Hei hian kan license pek danah dik tawk lo a awm tih a tilangin ka hria. Motor bike-a proton vuah te man theih tih a ni chung pawha vuah lui tlat, a ri a rin tehlul nen man lohva awm an la awm reng thei te hi mak ka ti. Police ngei ngei pawh vuah an la awm nia maw le. Traffic duty-te hian hriat loh theih a ni lo va, lo man zel mai awm a nih laiin zalen taka tlan an la awm reng. Traffic duty-te hnenah man theihna power pek a ni lo tihna a ni zawk em ka hre lo va.

A ri chauh hi a ninawm a ni lo va, a hnunga tlana min rawn phuh sur sur mai te hi hrehawm tak a ni. Aizawl khawpui chhungah hian CCTV 186 leh Camera 44 lai vuah a ni tawh tih chhuang takin sawi a ni a. Heng hian traffic duty awm loh laia dan bawhchhetute hi a hmu thei lo tihna em ni ang le? Mi ram chuan Traffic duty an dintir ferfur tawh lo va, CCTV/ Camera an neih chinah chuan rinrawlah an neih mai a. Kan CCTV/ Camera te hi traffic duty tel lova dan bawhchhiaa lir thei khalhtute man thei an ni rih lo ni mai thei a, an man theih ve hun ava nghahhlelhawm em!

Ei ruk lam ti ila, zoram titi ber a tling a. Tumah kan in ring lo a ni ber mai. A langa kan sawi chhuah loh pawhin eiruah kan in puh vek a ni deuh berin ka hria. A tam zawk hi chu kan in rin loh ang tak hi kan lo ni ṭhin bawk si a. Politician kan ring lo va, sawrkar hna thawk kan ring lo va, contractor kan ring lo va, supplier te kan ring lo va, sumdawng kan ring hek lo. Kohhran hruaitute pawh kan ring chuang hauh lo nia! Kan rin loh ang tak kan lo ni leh ṭhin hi a pawi hle.

Chutiang chu a ni chungin man chhuaha hrem tak chu an tam lo hle awm e. Heng zawng zawng kan rama a hluar em emna chhan hi chu hremna a nep em vang chauh ni lovin, ngaihdamna kan ngah em em mai leh kan Chief Minister zahawm takin a sawi anga ‘in sawipui hnam’ kan nih vang hi ni berin a lang. Dan bawhchhetute chhuah zalen leh hrem lohva an chhuak zel mai hian a tihuangtau hle a. Kan ṭhalai tam takte hian dan bawhchhiat chak tlatna hi an pianpui a, an bawhchhiat theih hi an uanpui em em bawk. Uanpui loh tur hi kan uanpui a, zu ruih kan uanpui a, eiruk theih kan uanpui a, dan bawhchhe thei nih kan uanpui a, kan nun hi a letling tlat mai a ni.

He culture hian engtikah tak min kiansan ang maw? Culture hi zawng inthlak hun a awm ve ṭhin a, kian hun a la awm turah ngai ila. Hman lai Mizo culture-ah chuan mipa thu chungin kan zunga hmeichhia ding chungin an zung a; tunah chuan hmeichhia ṭhu chungin an zung a, mipa ding chungin kan zung ta hlauh a nih hi.

Kan ramah hian culture thar, ‘dik chu dik, ni chu ni, ni lo chu ni lo’ nun a rawn inher chhuah hun a nghahhlelhawm hle mai. Tunah zawng dik lo dik te, ni lo ni te, tling lo tling te, ṭha lo ṭha te kan ni tlat rih si a. Rev. Thansiama (RIP) in Lal Isua chu ni sawm li leh zan sawm li chaw a nghei hnuah pawh setanan lung chhanga chantir tura a tih khan a duh miah lo va. Keini zawng chhuan hnih khat kan nghei a, mi kawngsir rawra dah zawng zawng pawh chhanga chantir kan duh zel mai si a a tih ang kha kan ni ber mai.

A dik tak chuan kan eiruk leh hlemhle thiltih tam ber hi chhuan kan chham vang ni lovin, kan duham vang a ni ber. Tupawh mai hian kan duham em em vek mai a. Kan thawh phu hauh lo lak tum vek kan ni ta mai emaw tih tur a ni a, lo neitute pawhin an thlai tharte chu an phu tawk aia to va hralh an tum vek mai niin a lang a. Electric hruipui bo fo mai te hi ruk ruk sualna chauh ni lovin sawrkar leh mipui pawisak loh sualna pawh a ni tel. A chang chuan foreign aṭanga raw material an lakluh hriat si lohva bel chhung kal reng thei mai an awm aṭang te hian, anmahni ruk khawm mai ni lo, supplier ṭha te an nei em ni ang tihte pawh khaw mipuite ngaihtuahnaah chuan a awm ṭhin a ni. Thuneitute tan hmun tin ven ṭhat hi ava pawimawh em!

Ni 23 January 1999-a, Graham Stains-a leh a fapa te pahnih an motor-a riak chu Dara Singh-a leh a ṭhianten an hal hlum khan an nu Gladys Stains khan a titute a ngaidam tih a puang a. Mahse chu a ngaihdamna chuan Dara Singh-a leh a ṭhiante thil sual tih, tual thahna rapthlak tak mai avanga an hremna tur kha a tinep chuang reng reng lo. Eng nge a chhan kan tih chuan tual i that tur a ni lo, i thah chuan chutiang khatiang chuan hrem i ni ang’ titu kha Gladys-i a ni lo va. India Judicial Law (India sawrkar Dan) a ni. Dan kha Gladys-i ta chu ni se a ngaihdamna khan awmzia a nei mai tur hi a ni a. Mahse a ta a ni si lova, chuvangin sawrkar chuan a chunga thil tisual, a Dan siam bawhchhetu chu a hrem a ngai a ni.

Kan Pathian thuah pawh sual duh lotu chu Pathian a ni a, tual that suh titu leh i uire tur a ni lo titu chu mihringte ni lova Pathian a nih tlat avangin chu dan bawhchhetute chu Pathianin hremna tur a ruatsa anga hrem an ni ṭhin mai zawk a ni. Mihringin an hrem ni lovin, Pathianin a hrem tihna a nih chu. Mihringte lo inngaihdamin awmzia a nei lo. A dan siamtu sawrkar emaw Pathian emawin an ngaihdamna chauhvin awmzia a nei.

Miin tual a thah hian a thaha chhungte tan a na-in tual thattu chuan an pawi a khawih chu a ni ngei. Tu dan nge a bawhchhiat kan tih chuan a thaha te chhung dan ni lovin sawrkar, ‘tual i that tur a ni lo’ titu dan chu a ni. Chuvangin, dan chuan bawhchhetu chu a hrem a ngai. Hetiang hunah hian dan mitah chuan a thaha chhungte chu thuhretu chauh an ni. Tualthattuin a khin ber chu ‘tual that suh tih dan siamtu sawrkar chu’ a ni. Mizoramah erawhchuan a thaha chhungten an ngaihdamna te, a pawngsuala chhungten an ngaihdamna te, a ruksaka te chhung ngaihdamnate hi Dan aiin kan dah chungnung zawk a. An ngaihdamna chuan sawrkar dan chu a supersede leh mai ṭhin hi thil mak tak a ni. Hei hi sual vulh lenna, sual tihzalenna, ram hmelma a tlingin ka hria.

Tihpalh thil an inngaidam a, tihpalh na na na chu Dan pawhin a lo hrethiam chu hriatthiamawm ka ti. Mahse tihpalh ni si lo, ‘a sawrkar hnain a tuar dawn si a, ngaidam mai ta che u’ ti a, roreltute zawkin a tuartute chhung an ngen leh tlat ṭhin te pawh hi thil dangdai tak a ni. Dan chu dan a nih a, a bawhchetute hrem an nih zelna ram apiangah ram hmasawnna a kal chak a, mipui vantlang tan nun a nuam bawk.

- Commissioner Lalkiamlova, A/18 Tuikual South