RENGCHAL LUNGPHUN LEH LUNGPHUN - LIAN
Mizoram khaw danga awm ve reng reng lo Lungphunlian khuaa Rengchal Lungphun chanchin hi i han sawi chiang dawn teh ang! Lungphunlian khua hi Champhai aṭanga hmar lam Km 65 vel, Hnahlan aṭanga hmar khaw thlang lam Km 15 vela hla a ni. Kum 1890 vel khan Sailo lal Liankhama fapa upa ber Thankhuma’n a sat a, chu mi hnuah Khuanglamah te, Tualchengah te an awm leh a, kum 1910-ah khan Lungphunlian-ah hian an awm leh ta nia hriat a ni. Lungphunlian hi hetih hun lai hian khaw lian ve tak a ni.
Lungphunlian hi rei tak an awm hnuah Tualchengah an phei leh a, a hmun hi a ruak ta a ni. Kan ram buai 1968-ah Tualcheng chu Hnahlanah hruai khawm an ni a. Kum 1972-ah Lungphunlian-ah Bawk an khawh a, tunah hian khaw nghetin In 80 vel an ni. Mizorama khaw lian lutuk lo an la ni ta a nih chu.
Lungphunlianah hian Lungphun lian pui pui pakua emaw lai a intlarin a ding a, hei hi pipute sulhnuah chuan thil mak dang dai tak a ni. A lungte pawl pawh hi mipuiin zawn dawn se la, zawn zo tur chu mipui a duh hnem hle ang. A lian ber phei hi chu hetiang hi a dinhmun chu a ni.
A san zawng - ft 14.10
A hlai zawng - ft 12 ft to 8ft
A chhah zawng - ft 2 to 1 ½ ft
Lei chhunga inphum ft 5 a ni. Tun thleng hian ngil takin a la ding reng mai. He lungphun hi tunlai thiam thil, khawl hmang lo chuan phun rual niin a lang lo. Engtin nge pi pute khan an lo phun theih, ngaihtuah tur ava han ti tam tak em!
Lungphunlian khua hi Dimphai lui, Tuisa lui leh Umnawng luite’n an hual vel a, Chakai, Chengkawl leh Sangha man tur a awm reng ṭhin. Tin, a rama luikawr leh chhengchhe lai ram ngaw hnuaiah hruipui leh thil te, tuaiterek khawrh tur tam tak a awm bawk.
Tuna an khaw chung lawkah hian tlang cheng lurh mai a awm a. He tlang chengah hian vau thing a tam hle a, ṭhal lai chuan vaupar te, chhawkhlei parte leh tuangtuah parte a tam hle a, a mawi theiin an par vul chuk ṭhin. Tin, a tlang zawlah sunhlu a tam hle a, ei theih loh rah tak hian a rah ṭhin. He tlang zawlah hian tui tui tak ṭhalah pawh kang ngai reng reng lo a awm a, he tui hi tlangsang zawla tui awmah chuan hna ṭha tak nei a ni bawk. Thlawhbaw thingupa leh a hualtu awipanga thing nunghakahte chuan nauban chi hrang hrang an par vul thei hle ṭhin bawk.
Lungphunlian vanglai kum 1925 vel aṭang khan khaw nuam tham tak leh lian ve tak a ni. An khawtlangah nula tlangval an lungrual a, an hawi harh a, hla phuah thiam an tam bawk. ‘Hmangaih Kohhran’ an din a, an hlim tlang thei hle ṭhin.
Hla phuah thiam Kapzawna te, Ngailovate leh mi dang dangte an awm. Hetih lai vela an hla phuah leh thluk chu vawiin ni thleng hian ‘Lungphunlian zai’ tih a la ni ta reng a ni. Heng zai an chin hnuah hian an khaw nula leh tlangval hming ṭha leh hmel tuak awm deuh deuh ṭhenkhat an hla hian a sawi lang a.
‘Chuanchung, Chhungpui, Rokim,
Darhniangi, Di Rengchhawni,
Tlanglam vaimawi Thangte,
Biakvel, Daisangi,
Chawihring, Darzam,
fenmawi chu Siamliani,’ tiin.
Rengchal Lungphun zai an rel ta:
Kum 1931 kum chuan Sialkal (Lengteng) tlang tawp lam Sabual ram chu loah an ṭheh a. He mi ram neih kum hi chuan buh an thar hlawk thei hle ṭhin a ni. “Kumina Rengchal hram hre hmasa ber chuan, ṭhiante au khawm a, hrilhin; ‘lo aṭanga hawn vek ni se,’ tin, ‘Rengchal lung pawh phun ni bawk se,’ tiin nula leh tlangval chuan ro an rel a. A tlangpuiin ṭhian zahova inlawm khawma feh an ni hlawm a. A hmain Rengchal (Thereng) hram hun dawnah chuan zute an lo sa lawk tawh bawk a.
Ni 16.8.1931 ni tak chu a ni ta ve ang, Sabual Zo lama Pakhenga-te lawmrawih ni a ni a. Chawfak hun hma deuhah chuan, Rengchal chu Pakhengate lo vau ngaw karah chuan a rawn kiu ta hlerh hlerh mai a, ‘chu le’ an tia, lawm rual hlo thlo bung lai pawh chu an chawl ta ṭhup mai a. An han ngaithla chiang a, rengchal kiu ngei mai chuan, chhun ni sen sa, khaw dur hliap dulh ruih hnuaiah chuan, an vau ngawpui leh buh rai dawn ṭan, buh ṭha dum dup mai thli chhem zawnga buh hnah inchhawk fawn dul dul lai chu a han awi tak ta zet mai a lo ni. Tumahin hnathawh zai reng an rel thei lo. A lungleng zual chu an ngik chawpchilh ta pang mai a ni.
Hriatsual palh hlauin an lo ria lawm ruai ve bawkte an hrilh a, an inau chhawng zel a, an zau pum chuan an hre ta. Lalhrima chuan hlain:
“Vawiin chuan kan ṭuanna mual ral a’n,
A lo kiu e, Buangtlang zoawitu lelthang;
Kum sul liam hnute ka ngai
vawng vawng,” tiin.
Loa fehho chu an hawng ta duah duah mai a. A zanah chuan Rengchal lungphun tur chu Valupa leh lal hote chuan an relta mup mup mai a ni. He mi zan hian a khaw nula leh tlangval inkawm ngeih leh lungrual tak takte chuan an mahni ṭhian ṭha leh lawmnute nen pawh a ni ang, hah zute inin an tlanglam ta helh helh mai a ni. Mipui an phura an helh hawlh a, an khawtlang an lungrualin an vanglai tak pawh a ni ang -
‘Fur khawthiang lenkawl alo eng e,
Zaitin remthiam -
Rengchalpa’n zai a vawr e;
Kei zawng ramṭuan zai
reng reng ka rel thei lo,’ tiin.
Hla an phuah a, Rengchal lungphun hun chu an nghakhlel ta ṭheuh mai a ni.
Rengchal lungphun ni atan chuan 23.8.1931 an ruat ta a ni. An rengchal lung lakna chu a khengin, han zawn a rem lo hle mai a. A lung lah chu a rit fu mai bawk si a. Tichuan, a hmun aṭangin, tlangval chuan an han zawn a, thui lutuk an thlen hmain awipang, nakpek lung ko boh an thleng ta, an han bei s^teh a, lung chuan ko a kai zo ta hauh lo mai. An zinga rem hre deuh val-upate chuan an zawnna hlang ngul leh lungah ramhrui chhatin an hling a, nula ho zawng zawngin hma lama kaih tur a ni. A ṭhen chuan tlangval hnung lamah hlang ngulah leh hnungah an nawr bawk ang tiin; hla an han phuah leh ta bawk a.
“Min chhuan rawh lungrun Ṭhavalnema,
Chuti lo zawng Rengchal rolung
a chawl mai dawn e,
Ṭang rawh le, Biangno, mi lo ti la,” tiin.
An zinga zaithiam tak mai chuan ‘Lelthang kiu’ thlukin an sa ta hlerh hlerh mai a, nulate chuan an ‘chas’ te chu an siai khum sak sak ta ve ang. Tah zet chuan an phur ta, an haw haw a, nulain hma lamah hruiin an hnuk, a hnung lamah an theih ang angin an nam bawk a, tlangval ho thlansa chu nula
ṭhenkhatin an puanin an lo zap a. An thawm chu a ri ta hulh hulh mai a. Lung chu an zawn kal ta ruak ruak mai a, rei loteah lal mual chu an thlen chho ta mai a ni.
Lung an chei fel a, an ziah fel hnuah chuan a ni-pui ni a lo thleng ta. Nula tlangvalin kawtchhuah feh kal innghah khawmna, losul, inhmuahna kawtchhuahah phun an duh a, Lal leh upate’n lal mualah phun an duh. Mahse, an lalpa leh upa thu hnial an hreh si a, sawi ri sep sep chungin hla an phuah leh ta a:
“Sawi ila tlangin mi rel ang maw?
Rengchal, rolung laldang
mualah a cham e,
Lawmlai leh ‘D’ nghah a rem love,” tiin.
He tih hun lai hian Hmangaih Kohhran pawl din pawh an vanglai tak a ni. Lungphunlian nawmzia leh hla phuah thiam dan chu khaw chheh vela mite pawhin an la sawi ṭhin. Hetihlai hian an lung a leng thei em em mai a, Rengchal lungdawh lai hian lungleng thei an intih siak a, lungleng ber 1-na chu Pu Sina (Thangzawni pa) a ni a, 2-naah chuan Pu Lalhrima a ni. A pa 3-na chu an tamin an intluk tlang hlawm em a, an thlang ta rih lo.
A thlang km 4 vela Dimphai leileta awm upa Chalkhuma Ralte Siakeng chuan an khawpui Lungphunliana an awm dan chu Pathian thu hrilh a ngaiin a hria a, an Rengchal lung dawhah dingin, Pathian thu a sawi a, mahse, tu’n an ngaithla lem lo a, Hmangaih Kohhran chuan hla an phuah leh a:
“Ngurlianpa lallai tisang turin,
Kan rengchal rolung mualah hian e;
Tirhkoh Chalkhuma a au lung lung,” tiin.
Rengchal lungphunah hian ti hian an ziak a:
HE LUNGPHUN HI
LUNGPHUNLIAN KHUA
NULA LEH TLANGVALIN
RENGCHAL HRIATRENG NAN
TAHRIK 23-8-31 NI HIAN
KAN PHUN A NI.
(A ziaktu hi Pu Chenga, Pu Lalramchhana pu a ni)
Lungphunlian vanglai hi a hming thang hle a, khawchheh vela mite pawhin hmuh an chak em em ṭhin, an tlawh fo bawk. Zotlanga pem tawh Pu Thangchhunga pawhin Lungphunlian a tlawh ṭumin hla a phuah ve a-
“Hmartlang Thangnema ka tel si lo,
Khawii hi nge in Rengchal
rolungmual chu,
A rawn thang khua tin a fang del del,” tiin.
Lungphunliana Mizo pi pute sulhnu hi tunah hian Archeological Survey of India chuan INTACH hmalak mekna angin hmun pawimawha register tura tih mek zinga a pawimawh ber a ni mek a. Mizorama khaw pawimawh tak an la ni chho mek zel a ni.
- C. Lalaudinga