Zosaphluia’n Mizote min hmuh dan
Mahni hi kan inteh dik mawh viau mai a. Achang chuan pawn lam aṭanga min lo thlirtute hian kan nihna dik tak hi an hmu chiang zawk ṭhin emaw ni chu aw, tih theih te pawh a ni awm e. Ziaktu pakhat chuan mahni kan intehna aia hniam hret hi mi dangte min teh dan a ni fovin a sawi a, hei hi a awihawmna chen a awm thei ang. Mihring hian fak hi kan lawm viau mai a, min sawiseltu ai chuan a der pawh ni se, min faktute chu kan lawm zel mai. Mahse fakna hlirin a daih loh hun a awm ṭhin a, chu mi hunah tak chuan mahni inenlet a ṭul ta ṭhin a ni. Khawi nge hnam dangin min hmuh dan, hnam dangah pawh kan ngaihsan kum khua Sap pachal ngeiin Mizote min hmuh dan i han pho lang teh ang hmiang.
Rev. David Evan Jones, Mizovin Zosaphluia kan tih kha Hmar chan Kohhran Missionary hmasa ber niin kum 1897 aṭanga 1926 thleng kum 30 deuhthaw Mizote min rawn awmchilhtu a ni. Mizoram chhungah a zin nasain Aizawl chauh ni lovin thingtlang mite khawsak dan leh rilru putzia pawh hre chiang thawkhat hle tura ngaih tur a ni ang. Amah ngeiin, “Ka dam chhung hun tam zawk Mizote zingah ka hmang ral a, mi chi hrang hrang nen kan indawr ṭhin a, an hnamzia leh nun ka hre thawkhat hlein ka inhria a” a ti reng a ni.
Zosaphluia kha Pu Buanga te ṭhian dun lo chhuah, 1894 aṭanga kum thumna-ah Mizoram a rawn chuang chhuak ve kha a ni a. Khatih laia Lushai Hills pumpui mai kha la thim tak, Kristianna chu sawi loh khawvel hmasawnnain a thlen phak loh Negro pa kawchhung aia thim zawk kha a ni a. Ramsa hlauhawm pui pui bakah a mi chengte pawh nelawm lo leh mihring puite thah mai pawiti mang lo kha an ni. Khatiang ram thim takzet kha Zosaphluia khan Pu Buanga leh Sap Upate hnen aṭangin a rochung ta a ni.
Kum 1903-ah erawh chuan Lushai Hills Chhim lam chu Baptist Missionary Society kuta lo awmin Pu Buanga te ṭhian dun khan an rawn ṭhutchilh ve ta a, Hmar lam chauh Zosaphluia khan a chang ta a nih kha. Zosaphluia khan Lushai Hills pum pui kha hnam khat leh ṭawng khat hmang an ni tih hre rengin Kohhran pakhat hnuaiah awm se tiin Liverpool-a an hotute pawh thu a zu râwn a, mahse a hlawhtling ta lo a ni. Chhim lam lak hran a ni dawn ta chuan, “Kan rilru a tina takzet a ni” a ti bawk. Zosaphluia duh dan ang khan Mizoram pumpui hi Kohhran pakhatin lo awm ta ni ila chuan tunlaia kan ‘neuh neuh’ pawh hi kan pumpelh ngeiin a rinawm, a lo thlir thui hle a ni. Chu lam chu duh tawk rih ila.
Zosaphluia chuan inpekna famkim nena a vanglai hun ṭha zawng zawng Missionary hna thawka Mizote min enkawl hnu-a, a han chawlh ve tâkah chuan a hun hman tawhte a han thlir let a. A lung a lengin Mizoram a ngai ve hle tih pawh a lehkhabu ziak, “Kum 30 Lai Rawng Ka Bâwlna - Mizoramah Chatuan Khua a Vâr ta” tihah hian kan hmu thei a ni. A thuziak aṭangin Zosaphluia hi mi rilru ngil leh mi itsikna nei lo niin a lang a. Ziaktu ṭhenkhatin, ‘Welsh rilru’ ti-a Zosapthara (Edwin Rolands) chungchanga rilru chhe pu ang deuhva an ziak te hi a pawmawm lem lo. Thangkungi avanga Zosapthara chet buaina engmah a sawi lang lo.
Zosaphluia hian a lehkhabu-ah hian Zosapthara leh a Missionary puite a chawimawi thiam em em vek zawk a ni. Bawih chhuah chungchanga Dr. Frasera ṭan ngam lo anga sawi te pawh hi belhchian a dawl lo. Dr. Frasera hnathawh, tihdamna rawngbawlna te a fak em em a, bawih chungchanga a ngaihdan pawh tumah dem chuang lovin tluangtlam takin a sawi mai a ni.
Mizote chu taima leh mikhual chunga hawihhawmin a hmu: Zosaphluia hian Mizote chu hnam taima tak niin a hmu a. An retheihna leh khawsak hniamna chu an thatchhiat vanga mi ṭhenkhatin an ngai chu dik lo a ti a ni. Mizote chu thothang ṭha tak, hna thawh hreh lo tak niin a sawi a. “Wales ramah chuan mi dawngdah kan tam zawk hle” a ti hial a ni. Mizo hmeichhhiate phei chu thawkrim em emin a hmu bawk a ni. Mizo te nuna thil duhawm tak ni-a a hriat chu mikhual chunga an ṭhatna chu a ni. A thlawnin mikhual an thleng a, a tuka an haw kawnga ei tur chaw an fun sak thlap te pawh chuan a rilru a khawih hle niin a ziak.
Amah ngei pawh mikhual angin thingtlangah mi inah te pawh a lo thleng ve tawh a, a tawnhriat ngei a sawi pawh kan ti thei awm e. Lushai Hills, Mizote chenna ram kha nuam a ti a, a mi chengte a hmangaih bawk a, he rama Missionary-a a kal chu lawmawm a ti em em reng a. Amah ngeiin, “Wales ram Presbyterian Kohhranin an (Mizo te) zinga Missionary ni tura min tir hi vannei ka inti nasa khawp a... He ram aia rawngbawlna atana duhthlan tur (zawk) awmin ka hre lo” a ti hial a ni.
Hla lamah pawh Mizote chu Kristian an nih hnu-ah an zai thiam zawk niin a sawi. Solfa ki hmanga zai pawh an thiam hle tiin a fak. Amaherawhchu, hla reng reng a ki dik tak aia hniam lo chuan sa pha mang lovah a ngai thung. Hei hi chu tun thleng pawhin a dik hi. KHB-a hla reng reng hi a ki dik dah sa anga sak hi Biak in leh inpawl khawmnaah pawh kan tlin meuh lo chu a ni. Engpawhnise, Zosaphluia hian Mizote hi a hmangaih takzetin an zinga chen pawh a thlahlel reng tih kan hmu thei a. A ram leilung erawh chu rualrem lo leh bakbahai a ti ve hle mai a, “Britain-a kan inchung aiin a awih zawk” a ti hial a ni. Mizoram a rawn thlen tirh pawhin a ram khâwkrawkzia a han hmu chu, “Well, tuifinriat a va ang ve” a ti niin an sawi bawk. Tuifinriat hi fâwn reng, khuar leh pâwng inthlak nuk reng a nih hi.
Inrenchem thiam lo min ti: Amah ngeiin “Mizote ṭhatna lam kan sawi ta nual a, an tlin lohna lam pakhat han sawi ve thung ila…” tiin inthlahrung takin, “An nunze ṭha lo tak pakhat chu an khawsak inrenchem loh leh tlakran hi a ni. Engmah neih nei lo leh ṭâm tuar fo ṭhin chutianga an khawsa chu a âwm lo hle a ni” a han ti phawt a. A sawi zawm zel a, “France ram 1914-a an kal ṭuma Mizote an sawisêl dan te ka hre chhuak a. An chaw belah leh chawthlengah eibang an nei ṭeuh zel a, vawk chaw atan an paih riral leh mai mai ṭhin tiin an sawisel a ni. Inrenchem lo leh tlaran taka khawsak hi an tlin lohna tak pakhat a ni” a ti hmiah mai a ni.
Khang lai hun kha zawng Mizote khawvel zim em em lai leh lehkhathiam pawh an la awm loh hun lai a ni a, tiin kan la pha kual mai thei ang. Mahse kum zabi 21-naa cheng thei tawh Mizo te khawsakzia hi Zosaphluia khan rawn hmu ve ta sela, “E, hei tun hma ka hun laite ai kha chuan inrenchem in lo thiam tawh hle mai” min ti ang em? Zosaphluia hian kan nunzia a lo hmu fuh hle kan ti dawn nge, huatthu-ah kan la dawn? Sum leh hun seng ral tam zawnga huau huau leh, ‘tih pui’ ni kan nei kum tluan mai te han en hian Zosaphluia khan, “E khai, e khai! Heti chen Kristian ni tawh leh khawvel tukverha dak zau ve hle tawh si ka hmangaih Mizo te u, inrenchem lamah chuan hma in sawn lo chauh ni lovin, in tla hniam telh telh a nih hi” tiin tukkhum sam phe lawp lawpin min liamsan leh mai lawng maw?
Sawrkar chuan sum hnar a nei ṭha a, puipun nikhua pawh lo huaihawt tam deuh mahse, sawi thu a cheng lo. Kohhran leh khawtlanga pawl tam tak te, mahni sum dinhmun pawhin a zir lo chung chunga ‘tih pui’ hautak zet zet mai, a hlawk letna tur awm mang si lo kan uar reng mai hi chu a ngaihna a awm lo a ni. Chhungkua leh mimal, Kohhran leh khawtlangin Krismas leh Kum Thar lawmna ruai leh kan dap chawp jubilee leh birthday chaw ei khawm tih ang renga kan ei bang bawmrang sawm leh pahnih aia tam ningnawi ruh khawm tur awm fo te pawh hi inen nawn kan ngai mai thei a ni.
Khing khi Sap dik tak, min hmangaih em emtuin min teh dan chu a ni ta a. Engtin nge kan chhân ve dawn le?
- P.C.Lawmkunga