2022 AH HIAN THINRIM LA HAW RAWH
Nang leh kei vang hi lawm an eiruk a. Nang leh kei vang hi alawm chhun engah zak map lo dan phal loh thil an tih mup mup a. Nang leh kei vang hi alawm vai fir pawh Kamrul Chhangte a lo nih a, contract hna a hmuh theih em em! - Ruatfela Nu
Heng zinga mi dik lote hi
kan haw ngam tur a ni:
1. Ram leh hnam an hmangaih vang ni hlek lo, politics khelh fuh vanga ram inrelbawlna vawnfung chelhtu, tangka sum ringawt atchilh, a duha duh huam huam, kum 5 chhunga hausa lutuk ringawt te.
2. Ram mipuite hmasawn an duh vang ni hlek lo; anmahni intodelh nan lehkha zir a, thiam a, exam hmachawn a, interview-a tling a, mipui tan thawktu (government servant) ni tura mahni inpe zet zet a, mahni pumpuarna chauh ngaihtuah a, mipui sum an ruk hmanga in ropui pahnih thum, pali nga sa khir en un te.
3. An tlin vang ni hlek lo, chhungkhat laina vua leh vang, politics a sangawi zawnpui, party mi leh sate an nih vanga duhsak uchuak hlawha sawrkar hnaa lut te.
4. A hmu tur hresaa tender chhuahtute leh hmutu leh contractor ni hlek lo contract hmua hralh chhawn leh ching te.
5. Hun tiam chhunga contract hna thawk zo thei lo, sum tam taka revised estimate ngai petu leh contractor te.
6. Sawkarin kawngpui laih thar emaw, tuikhuah (dam) emaw policy a nei tih hria a, compensation lak tum vanga ram lo nei ṭeuh ṭeuh te.
7. Thuneihna hmangsual ṭhin thuneitu, mahni chhungkhat laina sawrkar hna leh contract hna pek ching te.
8. Tangka peipunna lem (fake financial institution) siam a, bumna hmanga mi mi tam tak tangka tihchingpen sak ṭhin te.
9. Tangka sum bawlhhlawh leh tenawm (black money) a intihausa te.
10. Dan kalha ramri kalthelha sumdawng (smuggler) chhiah pe si loa hausa chak em emte.
11. Khehpuam khehtute leh zu leh ruihhlo zuartute.
12. Mipui mamawh a nih vanga sawrkar khuahkhirh/control (essential commodity) buhfai, eirawng bawlna gas, petrol a ruk leh a langa zuar a, tichingpentute.
13. A hmun loa bawlhhlawh leh lei vung paihtute.
14. Kan chhehvel boruak, ramngaw leh nungcha, tuikhur leh luitui tichhetu te, sava vehna silai man to/air rifle hmanga sava suattu te, mi pakhat chauh pawhin awlsam taka a hman theih, thingzaina khawl (chaishow) hmanga thing suattute.
15. Vantlang lamlian sira hmeichhia saruak kengkunga inbual ṭhinte leh Tuirial chhak Tuikhur hlu khu a ṭawp lutuk, vantlang lamlian tihnawk nei nuai te, mi dang tana rimchhe leh tenawm tura septic tank sah ṭhin leh enkawl ṭha lo te, vantlang kawngpui sira in sakna bungrua chhek rei lutuk te, motor sil chingte leh tuichhe paih ṭhinte.
Hengte zawng zawngte hi mihring nunhona tihrehawmtu, ram hmasawnna tiṭhuanawptu, ram leh hnam tana mi hnawksak an ni. Heng an thiltih dik lo hi a dik lo a ni tih an hriat theih nan kan puangzar tur a ni a, dan hmanga khin zui pawh kan ngam tur a ni.
Nikum favanga kohhran pakhat ṭhalai buaitsaih, live crusade-a speaker pakhat chuan “Hawh u, ṭhalaite hi kan ram siam ṭha turin i thinrim ngam tawh ang u. Thinrimna thianghlim (holy anger), Lal Isuan Temple-a tangka thlengtute leh inthawina ṭhuro zuartute dawhkan a namthluk a, hruihruala a vuak ang khan i thinrim ang u. Mi ṭhate hian sual leh a hnathawh hi kan do tak tak a hun tawh…” a tih kha a tak taka kan nunpui a ngai ta a ni.
Politics khelh fuh vanga ram hruaina vawnfung chelhtu zingah sual tinreng bul, tangka sum ngaina leh a duh huam huam ve lo an awm ang. Sawkar hnathawk zingah pawh mahni hlawh bak ita awt lo an awm ang. Mahse a tlangpuiin mipui sum hi an mimal tan an chheprelhin an ru nasa tih chu an khawsak phungah kan hre thei a. Heng pawl pahnihte hi rukru rual tia sawi theih an ni. Chengkhat mah eiru lo tak tak pawh an chhungkaw khawsak phung, an in leh lo aṭangin an ei ru lo tak tak tih kan hre thei bawk a ni.
Heng mi, abikin politicians, voters bum a, an vote hralh lo thei loa tirethei hmasa te te a, pawisa tlem tea leisak leh si ṭhinte lakah hian kan thinrim a, kan huat a hun ta. Kan thinrimna erawh a thianghlim tur a ni. Heng mite'n kum tam tak chhung mahni ram ngei an rawk a, mahni chipuite ngei hmasawnna tur sum anmahni hlawkna turin an chheprelh a, mipui laka thil sual lianpui an tih pawhin an zak chuang lo. Eng ngati nge an zah loh?
A zahloh chhan chu- ‘Mipui chu rei lo te an phun mur mur ang a, an theihnghilh leh mai ang. An hlauhawm loh. Nuai 909 pawh chheprelh ila, an sawi rei peih tak tak lo. Dan hmanga min umzui peih phei chu an awm bar lo’ tih an hriat chian avangin vawiin thlengin mipui min rapbet a nih hi. Mipui hi an rin ang tawk vel i ni tawh lo ang u.
Ram inrelbawnaa a vawnfung chelhtute hian mipuite hi min hrechiang lutuk a, dan bawhchhiatna, contract/supply inpekna dan te, hna zawngtute dikna chanvo dan te, environment humhalhna dante leh mipui hmasawnna tura mipui chhiah pek tlingkhawm hmanga mipui/sawrkar hnathawk tura rawih khuahkhirhna dante englai pawha bawhchhiat an pawisa lo.
Hawh u, kan dikna chanvo i hauh (claim) ngam ang u khai! “Ram rethei leh chenbeh apiangah ram hruaitute leh dan bawhchhiaa sumdawngte an hausa ṭhin” tih khawvel thudik inṭawm pawh kan ramah a dik chhoh mek zel hi. Social media lama phun lungawi mai mai a tawk ta lo. Kan ram leh hnam hi a dama ngaiawh leh tur chuan mipuite kan chet chhuah a ngai. Thinrimna thianghlima kan thinrim a ṭul. RTI dante hmang ṭangkai ila. Khawlaia dan kalha thil ti kan hmuh pawhin thuneitute hnen thlentu ni ngam/peih ila. Pathian zawlneite angin rorelna dik lo (Injustice) kan puang chhuak ang a, puang chhuak chauh loin a tawp thlengin um ila. Social Justice tan i bei tak tak te’ng u.
Kum 2006 khan septic tank sah ṭhin police station ah kan complaint a, a rang a rangin an rawn enfiah a, an sah tawh lo. Chu chu a ni mai. Khualzin kawnga mipa driver an motora bawhhlawh phurh lamlian sira bun ka hmuh pawhin ka din chilh a, ka hau a, an tlanchhiat leh ka um let ṭhin. Sazu lang renga kawng sir electric ban, mahni motor ke, kopang leh mi in hungna pal zun khumtu mipate pawh ka hau bawk ṭhin. Chu chu vantlang zah lohna a ni si.
Hawh u, mimal kan huat vang ni loin, dan bawhchhiatna kan duh loh vangin i thinrim ang u. Dan bawhchhiaa thil ti ṭhinte i hua ang u. Pathian dan te, ram dan te, leilung dante leh mihring rilru ṭhatna dante hi kan zaha kan zawm chuan kan chenhona hi a himin a hlimawm dawn si a.
Mirethei haw loin retheihna hua ila, retheihna chu eng vanga lo awm nge kan tih chuan system dik loh vang a ni tih pawh hria ila. Chutiang chiah chuan a hmu tur hresaa tender chhuah leh sawrkar hna inpek chungchanga hleih neihna leh induhsakna uchuak (nepotism) system pawh huain, hna zawngtute'n an dikna chanvo auchhuahpui ngam rawh se. System dik lo siamtu, ram inrelbawlna vawnfung chelhtute hi an thiltih dik loh lailanga a dik zawk kawhhmuhtu i ni ngam ang u.
Tichuan, system chhia siamtu, ram inrelbawlna vawnfung chelhtute chu mipui, abikin ṭhalaite'n kan bei tur a ni. Mipuiin system ṭha kan duh takzet chuan kan nei thei ang tih hi ka beisei tlat a. Eng vangin nge mipui zah lo tak, eng atan maha ti lo, democracy au hla nem dei duai, “Pathian leh kan ram tan” ti chung zela a theih chhung mipui bum tuma bum ṭhin, hmasawnna leh hmaṭhatna tiam chung zela an pumpuarna chauh ngaihtuahtute thiltih dik lo kan dodal ngam loh tehlul ang. System chhe hnuaia thiltih dik lo tinreng do turin eng hmanrua nge kan mamawh? Ram leh hnam hmangaihna, huaisenna, taihmakna, teirei peihna, dikna leh rinawmnate chauh hi kan mamawh a ni.