Written by
Rohmingthanga Ralte
Assistant Professor Dept of Mizo Govt. Aizawl North College

INDOPUI II-NA URLAWK ZANA INREMNA LAILAWK

Kum 1914 indopui I-na hun laia, Krismas lai inremna lailawk British sipai leh German sipaiten an neih ang deuh kha, Indopui II naah khan a thleng ve leh teh tlat a. Indopui I naah khan British, French leh German sipaite chu, thla nga chuang teh meuh mai an inkah a, an inep reng hnu khan Krismas hunin a rawn thlen chilh ta si a. Inthah tuma inmelh reng renga hun hman chu an ningin, an chauhpui hle tawh a. Tichuan, tute lam mah ram luah chin ni lo laiah chuan, an tawm khur aṭangin an chhuak khawm ta a, thilthlawnpek leh ei tur leh an chanchinte chu an inhrilh tawn ta sup sup a. Indopui hlauhawm karah remna hun rei lo te, thlamuang takin an hmangho ta a nih kha.

Indopui pakhatnaa khatia thil a thlen hnu kha chuan khatiang thil kha, a thlen nawn tawh loh nan Sipai za hotu, lehlam ve vea mite chu na taka zilhhau an ni a. A thlen leh chuan na taka hrem an nih tur thute nen lam thupek khauh tak pek an ni a. A hnu lamah khan a thleng zui ta leh lo reng bawk a ni.

Mahse, indopui pa II na lai, kum 1944-a Bulge (Battle of the Bulge) hmuna American leh German an inkah nasat lai tak khan, indopui I naa mi ang deuh khan sipai tlem te inkarah inremna lailawk a thleng ve leh tlat mai a. American sipaite chu German lamin nasa takin an nawr mek a. American lamin, a nun him nan theih tawpin an lo bei let ve zel a. Urlawk ni tlaiah chuan, German nu avangin thil mak danglam tak chu a thleng leh ta a ni.

Ardennes ramngaw hnuaiah chuan American sipai pathum chuan kawng an bo mek a. An zinga pakhat lah chuan hliam a tuar mek bawk si. An pawlte awmna lam zawngin an vak an vak mai a. Chutiang chuan ni thum lai an vak kual tawh a. Indona a kal mek a, silai leh bomb puak rite chuan, chu lai phaizawl chu a khâwk rum rum reng mai a. Urlawk nia an vah kualna lamah chuan ramhnuai ngaw karah, thing in an va hmu ta hlawl a.

Elisabeth Vincken leh a fapa kum 12 mi Fritz-a chuan, an pa chu an hnena masi hmang tura a lo let ringin, an lo thlir an lo thlir ve mek a. An pa Huberta chu German sipai ho tana chhang urtu a ni. Aachen, Germany-a khawsa ṭhin an niin, an in chu bomb-in a tihchhiat avang leh Buldge hmuna indona avangin, a nupui leh a fate chu, ramhnuaia an ramvahna in, Hurtgen ramhnuai, Monschau aṭanga mel li laia hla, Belgian ramri bula awmah chuan an insuan pui ta a ni a. Vinckena chu hna thawkin khawpui lamah chuan a kal ṭhin a, a hunawlah an hnenah a rawn kir leh mai ṭhin a. A nupui fanau te chuan tunah pawh a rawn kir leh ringin urlawk ni zanriah nen chu thing inah chuan khawhar takin an lo nghak mek a. Mahse, a tlai zo ta si.

THING IN TLAWHTU:

Kawngka kik ri an hriat chuan, Elisabethi chuan khawnvar chhemmitin kawngka a va hawng a. Pawnah chuan American sipai pahnih lo ding leh hliam tuar pakhat vur chunga mu reng chu a va hmu ta a. An lan danah chuan an nelawm loh hle a. An hmel pawh an kum phu lovin a lang chal vek bawk a. Silaite an hum avangin, an duh chuan an kap darh nghal vek thei nain. Mahse, chutiang chu thleng lovin, Elisabethi chuan in chhunga lut tura sawmin, an ṭhianpa hliam tuar chu, chu thing in lum nuam takah chuan an luhpui ta a.

Elisabethi chuan English a thiam loh laiin, American sipai lam lah chuan German ṭawng an thiam bik si lo. French ṭawngin eng tin tin emaw an inbe thei sawih sawih a. An chanchinte a hriat a, an dinhmunte a hmuh chian hnu chuan; a bikin hliam tuar sipai pa tan chuan zanriah tur chu a buatsaihsak ta a. A fapa Fritza chu alu paruk la turin a tir a. Hermanna chu arpa la turin a tir bawk a.

TLAWHTU DANG AN LO THLENG:

Hermanna chuan arsa a kan mek lai chuan, kawngka chu rawn kik ri dat dat an awm leh ta a. Fritza chuan American sipai kawng bo dang an nih leh ringin, kawngka chu a va hawng vat a. Mahse, a beisei loh zawk German sipai pali chu kawngka bulah chuan a va hmu ta zawk a. German ram danah chuan, hmelmate lo humhim chu thihna a ni a. Elisabethi chu a hlauh avangin a dang sawp sawp a. A fapa Fritza chu nam kiangin, pawn lama German sipaiho be tur chuan a pen chhuak vat a.

German sipai Corporal leh sipai naupang lam pathum chuan masi chibai an lo buk a. Elisabeth-i chuan in chhung luma lut tura sawmin, chawte pawh a la lum lai leh ei zawh a nih hmaa ei ve turin a sawm a. Mahse, in chhungah chuan an ṭhiante ni lo an awm ve thu chu a hrilh nghal a. Corporal pa chuan chik zeta a zawh hnu chuan American sipai pathum an nih thu leh kawng bo an nih thu te, pakhat phei chuan hliam a tuar thute a hrilh a.

Corporal pa chuan thinrim leh rum zetin Elisabethi chu a melh khui mai a. Mahse, Elisabethi chuan, “Zan thianghlim a ni a, hetah hian tumah a inkah theih loh” (Es ist Heiligabend und hier wird nicht geschossen) tiin a rawn ṭawng chhuak ta a. An silaite chu pawn lama hnutchhiah turin a ngen a. In chhung lamah lutin American sipaiho pawh chu chutiang chuan a va ngen ve leh a. An silaite chu lain, pawn lama German ho silai dahna bulah chuan a va dah ve leh a.

Inhrethiam tawn tak si leh inhlaua, inringhlel ru hrain American ho leh German ho chu, chu thing in chhungah chuan an inmelh ru ralh ralh reng hlawm a. Mahse, an rilte a ṭam tlang tawh a ni ang, Hermanna arsa kan leh alu rim chuan boruak dang a rawn siam ta a. German ho chuan wine bottle leh an chhangthawp pai te chu an rawn phawrh ta a.

Elisabethin eirawng a bawl chhunzawm lai chuan, German sipai zinga pakhat damdawi lama thiamna nei chuan American sipai hliam chu a lo belchiang ve mek a. A hliam chu khawvawt chuan a tidam mai ang a, mahse thisen a hloh nasat em avangin, chaw leh chawlh hahdam deuh erawh a mamawh thu a sawi a.

Zanriah chawhlui chu an han kil ho ta a. Elisabethi chuan ṭawngṭaina hun a hmang a. German sipai pahnih chu kum 16 chauha upa an la ni a, an Corporal pawh kum 23 mi chauh a la ni bawk a. Fritza chuan American sipai leh German sipai te mittui parawl ru ṭeuh chu a lo hmu khiau a.

REMNAA INṬHENNA:

Urlawk ni leh zana inremna ropui chuan zan aṭanga zing thleng a awh a. Inrem takin urlawk zan chu, chu thing in zim takah chuan an hmang ho a. American sipai te chu German sipai corporal chuan a map ken aṭangin an pawl te awmna lam hrilhin, an kir leh theihna kawng awlsam ber kawhhmuhin, a compass chu a pe ta bawk a. Monschau lama kal chu a rem em tia an zawh chuan corporal chuan lu thin khum pahin, German kuta a awm tawh thu a hrilh a. Elisabethi chuan an silai te chu a pe let leh ta vek a. Inhmelma ni mek te pawh chu inchibaiin, inhnungchhawnin an kalna lam ve ve tura an kal liam thlengin Elisabethi chuan a thlir zui ta a ni.

I NU’N KAN NUNNA A CHHANHIM:

Fritza chu a nu leh pa tenen indopui pahnihnaah khan a dam khawchhuakah an ṭang zui a. Kum 1960 chho khan a nu leh pa te chu sunin, nupui neiin Hawaii lamah a pem ta a. Honolulu bul lawk Kapalama ah chuan, Fritza chuan a pa hnung zuiin, European Bakery dawr hawngin, sumdawngin hun a hmang a. Kum li chhung chu American sipai leh German sipai te kha hmuh leh tumin a ngaihven zui reng a. Beiseina nen chhuichhuah leh ngei tumin, eng chanchin nge an neih zui tak tih hriat tumin a bei ve reng a.

US President Reagana khan, an thawnthu chu lo hriain, kum 1985-a a thusawinaah chuan sawi chhuakin, “German ho chu muanna leh inremna duhtute an ni” tih entir nan a hmang nghe nghe a. Mahse, a thusawi chu TV lamahte tihchhuah nghal a ni lo a. Kum 1995 khan Unsolved Mysteries-ah tihchhuah a ni ta chuah a. Chuta President thusawi ang chiah thawnthu neitu leh sawi fo ṭhintu pakhat chu Frederick, Maryland nursing homea a awm mek tih hriatchhuah a ni ta a.

Fritza chu Frederick, Maryland lamah chuan a thlawk lut ta thuai a. Ralph-a chu telephone aṭanga biain, ama inah January ni 19 kum 1996 khan American sipai pathum zinga pakhat Ralph Henry Blanka chu a va hmu leh ta a. Ralpha monu chuan kha mi zana Fritza nu’n ei tur a siam angte kha lo siamsak lehin an ei dun leh ta nghe nghe a. Khang lai khan Ralph-a kha US Army Sergeant niin Belgium-a hnathawka awm, khatiang dinhmun tawng ta kha an ni a. Ralph-a chuan German sipaiin map leh compass an pekte pawh kha a lo la kawl ṭha ran a ni. Ralph-a chuan Fritza hnenah, “I nu khan kan nunna a chhanhim a ni,” tiin lawmthu a lo hrilh leh nghe nghe. Fritza chuan hetia an inhmu leh thei hi a nuna a thil tawn lawmawm ber a nih thu a sawi ve bawk.

Fritz Vinckena chuan a hnuah American sipai pakhat chu a be pawp leh a. Mahse, German sipai lamte erawh biak pawh tur an awm ta lo, indo vawrtawp thlaah khan German sipai lam kha an thi hnem em em a, kha tah khan an tel ve a ring ta ringawt a ni. Fritza pawh chu December ni 8, kum 2001, ramhnuai thing hmun kar in a, American sipai pathum leh German sipai palite nena inrem taka urlawk zan an hman aṭanga kum 57 naah chuan chatuan ram a pan ve ta a. A nuin a phu ang ngeia chawimawina a dawn thu a hriat leh khan a lawm em em bawk a ni. Ralph-a pawh May ni 19, kum 1999 khan a thi ve ta bawk a ni.

Inrem lote inremtirtu tur pian ni champhaphak kan thleng hnai leh ta a, inrem tak mi tin te awm hi a hlu si a. He thawnthu hi Indopui pahnihnaa, a tak ngeia thil thleng ngei lehlin a ni e.

- Rohmingthanga Ralte, Assistant Professor Dept of Mizo Govt. Aizawl North College