MIZO ṬAWNG RI CHHINCHHIAHNA

SURVEY NOTES (with Suggestions)

Mizo Ṭawng rîk chhuah dàn (Tone-marks) dahna tur bîk

Ṭawng rîk dàn lo chhui hmasatute thu ziak ka hmuh hmasak te:

1. Rev. Dr. Zairema rawtna: Bible pawh ṭawng rîk dàn chhinchhiahna hman a rawtna hmang te hian a lo letling tawh a. Falling leh Rising ri te pawh a rîk thui zawng frequency lamin a lo chhui tawh a ni. A ropuiin a va fakawm êm.

2. Pu. Darchuailova Renthlei ziak. Mizo tawng thlûk chhinchhiahna (Tone Marks). Mizo studies vo.v.No 2. April-June 2016.Rî chhinchhiahna ngai bîk thumal thlengin a lo chhui tawh a, Ri chhinchhiahna pali a lo proposed tawh.

3. Upa Rozama Chawngthu: Rî ngunthlûk taka chhuiin ri chi hrang hrang 8 (pariat) a lo hmuchhuak tawh.

4. MAL in an lo siam Zoppen-ah pawh ri chi hrang hrang 8 (pariat) an lo hmang tawh bawk.

5. Pu. J.T. Vanlalnghetá Dictionary siamah pawh chi hrang hrang kan hmu.

6. Dr. Rema Chhakchhuak “Mizo ṭawng Humhalh Leh Tihhmasawn.” Mizo ṭawng hi ṭawng thi thei mai(vulnerable) zingah kan tel mai dawn em ni? Ni lul love, kan ṭawng hi Pathianin amah nena kan inbiakna tura min pek a ni.

Midangte chu ka tar lang lo mai ang e. Mi ṭhenkhat hetiang lam buaipui mek pawh kan awm a ni awm e. Heng kan mithiamte ho hma lo lak tawhna te hi ropui ka ti a, ka fak a, zahawm ka ti khawp mai.

Mahse, eng nga ti nge kum za chuang zet kan lo hman tawh si hi kan la hman reng aw? tih hi ka zawhna chu a ni ta a. Chu zawhna chhanna ka hmuh chu “Kan inthurual thei lo” tih hi a ni. Chuvang chuan kan thurual tlan theihna tur zawngin kei teh lul hian hma ka han la thar ve ta a ni. Ṭawng, ziaka min lo siam saktu Sâp Upa leh Pu Buanga (RIP) pawhin a ram mi (native speakers) ten kan siamṭhat (revised) hi min duhpui ngeiin ka ring e.

Thlûkna ni lovin ri chhinchhiah nan

Ka thu rawn ziak hi mithiam leh hetiang lama ngaihtuahna lo seng tawh ka aia hetiang lam hria in awm ngei ang a, in lo sawi tawh, ngaihtuah hrep tawh pawh a ni mai thei a, inkiltawih deuh chungin ka rawn ziak ve tawp mai a ni. Hetiang lama kan hruaitute ka ṭanpui theihna te pawh a nih takin ka ti ve a ni.

Kan ṭawng ziak dan siam ṭhat ngai a nihna chhan ka hmuh vete sawi hmasa ila. Ṭawng rî chhinchhiahna chu chhinchhiahna kan neih sâ aṭanga ngaihtuah lovin a rîkdan aṭanga ngaihtuah thar tùr niawm tak a nia.

Observations:

1. Kan ṭawng chhinchhiahna kan neih chhûn thlûksèina hman ṭul ti lo, leh hmang lo kan mi thiamte zingah an awm nual a. Kan chanchinbu pahnih Vanglaini leh Aizawl Post te'n an hmang regular vak lo niin a lang a, article thawhtu ṭhenkhatte erawh chuan an hmang ve. Kohhran hruaitu upa lam ten an hmang deuh.

Thlûk sèina vowel chunga dah hi ‘a thlûk’ tih chu a dik mai thei a, ri chhinchhiahna chu a ni lova, a ri a hniam emaw a sang emaw pawh nise ‘thlûk’ a nia kan hriat tawh phawt chuan thlûkna kan dah zel niin ka hria a.

Engtik lai aṭangin nge thlûk sèina hi kan lo hman hria pawh in awm maithei a, kei chuan ka chhui chhuak lo va. Pu Buanga te kha a hmang hmasa an ni thei mai ang em? Pu Buanga Dictionary-ah pawh hian thlûksèina chu an lo dahsa vek tawh mai a. Zosâpte lo ṭanpuitu pawh ka hre nual tawh a. An hmuh chhuah pakhat chu Bible-a Sâm (psalm) leh sam (hair) hi a spelling a lo inang si a, hêng thumäl te hi chhinchhiahna hran siam a ngai tih an hre ta a ni awm e. Upa pakhat pawh Sâp pakhat Inah zingah a leng a; Sâp pa chuan “I lo va leng zing (often) ve” a lo ti a. Sawi a lo tum ve chu “I lo va leng zing (early) ve” a lo tihna a lo ni awm e. Ka rin dan chuan kan Zosâpte kha ṭawng thlûk nei lo hnam an ni si a. Mizo ṭawng hi zirtirtu neia zir an nih ka ring a, zirlai hi chuan chiang tak taka ṭawng fan deuh a ngai tlangpui a, chu chu Zosâpte chuan an lo chhinchhiah dan ni maiin a lang, hetianga inzirtir laia ṭawng leh dan pangngai a (natural) tawng hi a rî a inang lo fo a ni. Thil chiang ta chu, thlûksèina an lo vuah hi a dik a, ri sang emaw ri hniam pawh thliar lova thlûkna siam a lo ni. Mizo ṭawng rik dan erawh a ni lo. Mizo anmahni lo zirtirtute khan thlûk tur a nih leh nih loh pawh an hriat ka ring lova, a rî erawh a danglam tih chu an hre ngei ang.

Ṭawng ri chhinchhiahna (Tone marks) hi siam ṭhat ngei a ngai tih hretu kan tam tawh a. Chutiang siamṭhatna tur chuan thlûk sèina kan neihsa hi chu beh chhanah hman tùr a ni lo va; ri chhinchhiahna tur a nih avangin tìtì-na atana kan ṭawng ri hi hman tùr a ni a. Sikul pindan chhung anga kan ṭawng ri leh vantlang zinga thusawi ri te hi hman chi a ni lo väng. Zirtirtu leh zirtu inzirtirna ṭawngkam ri pawh a dik thei lo, ṭawng hetianga kan in zirtir chuan aw pangngai lovin kan thlûk tlangpui vek. Chuvang chuan a ni ngei ang, Sap Upa leh Pu Buanga-te pawh hian a hniam emaw a sang emaw sawi lova thlûkna an lo dah vek chhan chu a ni mai thei. Ṭawng ri dik tak siam nan chuan inkawmna atana kan hman ri (normal un-stress sound) a ni tur a ni. A thlûk kan tih hi ‘uarna’ vek a ni. ṭawng uarna zawng zawngte hi ziaka dah kher a ṭulin ka hre lo. Thil kan han sawi uar duh a, ‘hmân lai chuan” kan han ti a, rei deuh tawh thil a nih chuan chu aia thuite pawhin kan thlûk vang vang ṭhin a, mahse chutiang thlûk zawng zawng chu eng hnam mahin an ṭawngah an ziak tel nghal ka hre rih lo. Tuna kan hman lai thlûkna kan dah zawng zawngah pawh hian kan thlûk vek lo vin ka hria. Lo chîk ve teh u.

Thil pakhat ka rilru a rawn awm thár a awm a, min lo hrethiam ula, Pastor kan ni a, thil kan tihtur reng rengah Pathian rawn lo chuan kan ti ngai lova. Ka ṭawngṭai zawh chuan ngaihtuahna thár ka nei ta a. Tone marks (ri chhinchhiahna) kan sawi thàr hi avai hian achanga thlûka a changa thlûk loh chi a awm ve in ka hria. A hmun leh a huna thlûk leh thlûk loh a ni mai lo maw? Ṭawng thum leh tawng ri sáng ri sin te, ṭawng muang leh rang te pawh kan awm a. Lehkha kan chhiar hunah pawh Pulpit aṭang te leh inkhawm hun te pawhin kan duh leh kan uar (stress) thei tho alawm maw le. Mimalin zalènna kan nei vek a. Hla thlûk ang te pawhin kan chhiarin kan ṭawng fo hi a. Mahse, hei hi a pawimawh a, ri thliar hran nan a Basic hi chu a ṭul hrim hrim. ṭawng zirtir nan school-ah te, hnamdang kan ṭawng zirtir nan te ri chhinchhiahna hrang hrang hi chu a ṭul hrim hrim a ni lawm ni? Lo chîk ve teh u.

2. MAL or MLC hotute pawhin hma an la mek zel a, an thu chhuak chu nghah ve mai awm tak a nih laiin ka thuziak hi thu tawp (Final) an siam nan a ṭangkai tâkin tiin ka ziak ve mai a ni e. A ṭha thei ang bera siam tur chuan thil huphurhawm tak a ni thei. Inthurual thlap erawh chu ni se la mipui kan zirtir hun pawh rei chu a nih ka ring lo. Thil harsa ve deuh pakhat chu Mizo zingah hian ṭawng ki hniam deuh leh ṭawng ki ri sang mi hi kan awm ve tlat mai a. ṭawng rang mi leh ṭawng muang chi kan awm bawk a.

3. Mi hnam ṭawng thumal te tete a thlûk dik taka nei an tam laiin keini chu a bul kan lo ṭan danin a zir tawh lo va, thumal zawng zawnga a rik dan dah rilruknaah hian kan hotute pawh an thurual thei lo niin a lang a, an zinga ziak mite pawhin an duh duh danin an hmang ve mai niin a lang a. Ka survey rûk dan chuan ṭhenkhat phei chuan pakhatah mah dah duh lo te pawh kan lo awm a lo ni a, tuna thlûk sèina kan tih pawh hi hman loh duh zâwk an awm tih ka hmu chhuak a.

Hêng chhinchhiahna ka dah zawng zawngte hi Adobe - PageMaker pawhin a recognized vek e. Mizo ṭawng ri hrang hrang chhinchhiahna tura ka han dah chhin, an signs te chu a hnuaia mi ang hian lo entir ila. Ri chhinchhiahna hi pali a ni ang a, ri lai hawl hian chhinchhiahna a neih a ṭul ve lo turah ka ngai a. Hetiang deuh hian entirna ka dah chhin ang e.

á….alt+160… high (acute)……….. Mizo ṭawng chuan ri sáng

a… …………..middle tone…………ri laihawl..or (ri lai)

à…alt+133…..low (grave)………….ri hniam..or (ri hniam)

a…alt+0259…rising………………...ri ĕr chhò…or (ri ĕr)

â….alt+131….falling (circumflex)…ri kuăi thlà …or (ri kuăi)

Falling leh Rising hi chu thlûk ngei ngei ngai a ni tho va, thlûkna dah hran a ngai lo va. Thlûk lovin a sawi theih loh tlùk a ni e.

Middle Tone zawng zawngah chhinchhiahna dah a ṭul lo va, ṭhenkhatah erawh chuan ri inang chiah si, middle tone ve ve tho si, pakhat thlûk ni si, a ânpui thlûk ngai si lo a awm a, Thlûk ngaiah chuan thlûkna dah chu a ngai ve tho mai, chung atan chuan hengte hi dah ta ila, mahse a tam vak lo vang.

Ā …alt + 0256 Caron………ā…..alt + 0257

Ē….alt + 0274 Caron……… ē….alt + 0275

Ī…...alt + 0298 Caron ………ī…..alt + 0299

Ō….alt + 0332 Caron……… ū….alt + 0363

Entirna:

Thlûk ngai Thlûk ngai lo (Thluk tăwi)

zāi (sing) zai (cut)

bēng (kut beng) beng (ear)

būng (bunyan tree) bung (pieces)

lēng (visit) leng (to fit in)

āng (mouth open) àng (in àng).

ăng (will) áng (angry voice) adt, adt…

Ri chhinchhiahna dahna tùr atan tlem azawng thumal dah chhin ila:

Ri sang á……..ar áwt a tah…arsa áwm rawh

Ri laihawl a……..sign a ngai ve lo.

Ri hniam à……..mùt a àwn deuhva…..nau a àwm thin

Ri er chhò ă……..a ăwnin tung rawh…….inah ăwm

Ri kuaithlà â…. .nau a âwm sàk……… sâ a âwk thei hle.

Tin, kan hriat tur pakhat chu Ri sang leh ri hniam ṭhenkhatah phei chuan dah loh chang a awm thei a, huphurh hauh tur a ni lo a nia. Rising leh Falling Tones te erawh chu an chhinchhiahnate hi dah vek a ngai ang. Tuna chhinchhiahna ka rawn tihlan hi South-East Asia pumpui, Tribal hnam hrang hrang zianga rawngbawltu pawl pakhat International New Tribe Mission-te pawhin tribal hnam hrang hrangte tana hawrawp an siamsak nana an hman a ni e.

Conclusion & Decision:

Tichuan kei chuân ka tùm, ka rilrua awm àngin thuthlûkna ka siam ve ta mai a. Kan mithiamhote leh nasa taka lo buaipuitute “pawm tlan” atana ka duh chu chhui zau deuhvin, a practical-a hman tur leh ṭawng thumal leh sentence te a rik dan te nena kan zir theih nan lehkhabu pawh ka han siam ta nghal mai a. Tone marks chhinchhiahna hi tunah chuan mi tam takin mahni duh dan danin kan hmang hlawm a, kan hmân signs te a inang lo va, a rual tlang kan zawn hmuh vat a ngai a ni e.

Mimicry Drill, Phonetics zirna aṭang chuan ri chi hrang hrang hriaìn a rikdan a sawi hmasa a, chutiang ri ang chiah chuan ṭawng rik dan zirte chuan a ri an hriat ang chiah chuan an sawi ve zel tur a ni a. Sâp Upa leh Pu Buanga te Mizoram an rawn kal hmaa an training ang kha ka zir ve hlauh a, kum 26 hetiang Tone marks hmang zingah hian thawkin tun thlengin Telephone hmangin kan la inbe kual reng a; chu'ng avangte pawh chuan a ni mai thei e, Tone Marks lam hi chu hre vein ka inngai. Tunlai ṭawng takin ‘ka confi’ ve tlat a ni. Chuvang chuan ka lehkhabu siam pawh chu Mimicry Drill-a siam vek tùm a ni. Lehkhabu ka siam ve chu Easy way to learn Mizo Language tih a ni.

Ka thuziakah hian Sap ṭawng ka hmang tam deuh va, min hriatthiam ka beisei. Ka thu rawn chhawp chhuahte aia ṭha zâwk in hriat chuan ka pawmpui thei vek che u. I zir tlang ang u, ka thuziah sawiselna engpawh in neih chuan khawngaih takin min hriattir ula ka lawmna leh ka tana hmasawn nan ka hman theih ka beisei zawk e.

He thuziak hi Survey a ni a, la chhunzawm zel tur a ni e.

- Rev. Lalthanzauva, Chanmari, Aizawl