Written by
Prof. H Lalramnghinglova

RAMNGAW LEH NUNGCHA HUMHALH LEH TUIHNA TIHPUN

Mizoramah ramngaw leh nungcha humhalhtu pawl hrang hrang an awm a. Chung zinga registered society pakhat chu, Mizo­ram Environment & Forest Consultative Forum (MEFCOF) hi a ni. An hmalakna pui ber chu Mizoram khaw tinah Zotheihuan din a ni. A thil tum pawimawh deuh deuh chu ramngaw, ramsa, sava leh sanghate humhalh a, khaw lum zel tur ven nana ramngaw chereu tawh din thar leh a awm sa humhalh te, ramsate ei tur thei rah chi hrang hrang phun belh te a ni a. Ramhmul damdawi leh hrui par chite humhalh te, nungcha leh lui-sa tichhe thei silai, sairawkherh, thang leh tur hman khap inzirtir te leh tuihna kang tura ven te, a tihpun nan rain garden siam te, ram kang vengtu mei sipai rawih te a ni. MEFCOF thil tumte tihhlawhtlinpui duh apiang chu Sorkar, Kohhran leh NGO hrang hrangte a thawhpui thei vek a ni.

Zotheihuan chu khaw khat ram chhunga ram­ngaw, lui leh khamrang chhengchhia pawh ni se, a chhunga thil awm zawng zawng humhalhna atana Village Council President Chairman-na hnuaia din leh enkawl a ni. Member dangte chu YMA, MUP, MHIP leh khaw khat pa rawnkai ṭhiaute an ni hlawm. An ram khawi emaw, a enga pawh Zotheihuan atana an serh hran, a ram lem (map) ziakin, hruaitute’n hming an ziah hnam thlap ṭhin. Chuti-ang ram Zotheihuan atana an serhhran chu Mizoram pumah 175 a ding tawh a. Zotheihuan 175a ramngaw humhalh chu MEFCOF chhut danin Sq. km 5,000 vel a ni. Chung zinga tlem azawng han tarlang ila.

1.Durtlang kham Zotheihuan: Kum 2014-2016 khan Mei Sipai ruaiin tih-ramngaw leh (re-vegetated) a ni a, Saza, Sakhi, Sava, Chepa leh Phengphehlepte an cheng za leh tawh. Kangmei vengtu Mei Sipai rawih an ni a, aurinnain kawng dungah a au ṭhin.

2. Zote Zotheihuan: Kum 7 vel humhalh a nih hnuah a lo ngaw leh a, Sathar 3-4 vel awm ṭhin chu 30 chuang an awm belh tawh.

3. Kanghmun Zothei­huan: Dai bul ramngaw-ah Hauhuk an zangphar der der leh tawh. Hauhuk hi khawvela ramsa mang thei mai tur (endangered species) zinga mi an ni a, humhalh an ngai hle.

4.Chungtlang Zothei­huan: Ram sial 3-4 vel humhalh tlat an ni.

5. Neihdawn Zotheihuan: Neihdawn Zotheihuan hi hmuhnawm tak a ni. YMA-in Nauban Sanctuary an siam a; MUP-in Keifang huan an siam. MHIP-in Theihmu huan an siam a, Park nuam tak nen, ramhmul damdawi huan pawh siam a ni. Ramhmul damdawi vang leh hlu tak, 'Naufadawntuai' pawh a rah sen tuar ṭhin. Naufadawntuai hi Indian Medicinal Plants Top 20-ah a tel nghe nghe. Milu puk mawi tak tak pawh a awm. Mawmrang kham pawh humhalh tum a ni. Mawmrang khamah hian Mizoram chauhva awm, ram dang ngaihsan em em, 'Dancing girl' (Globa wengerii) pawh a awm.

6. Lalluaia Zothei­huan, Reiek: Reiek Zothei­huan Coordination Commi­ttee leh khawtlangin an humhalh ṭhat a, ramsa khawi thlah zalen nan an hmang ṭhin. Puk chi hrang hrang a awm a, Vahrit, Chhuangtuar, Vahai, Awrrang, Sakuh adt. an awm. Mau vang chi 'Lik' leh Krismas pangpar 'Sen-thet' (Ardisia japonica) hnah hring duk tle mawi tak, rah sen vat te, thakthing, theiria leh a dang a tam mai. Reiek tlang chip panna pialtlep sirah ]Ngaitei Tuikhur' kang ngai lo fim tak a awm a, picnic-a kalten an tibawlhhlawh ṭhin a, a pawi hle. A tlang chhip chu a thawvengin, chhim leh hmar, chhak leh thlang, Bangladesh tuikhuah thlengin a lang ririai thei a, zin mite hiptu (tourists attraction) ṭha tak a ni. Ramngaw hnuaia thil engmah lak phal a ni lo va, thing ṭang ro takngial pawh lak phal a ni lo. Zo khua leh restaurant changtlung tak a awm a, week end-ah phei chuan nula/ tlangval a tleh chho dul dul reng mai a ni!

Aizawl bul hnaia awm a nih avangin, khual ṭha leh khual chhia, a zo a vai, vun ngoho chen an tlawh ṭhin. Aizawl aṭanga Cable Car nen thlun zawm a nih hunah phei chuan a nuam ngawt ang.

7. Khuangchera Zothei­huan, Ailawng: Ramngaw chhah ṭha tak tak leh phul inchawih mawi tak tak leh pialtlep mawi tam tak awmna a ni a, zin mite khawhawi tinuamtu a ni. Nauban chi hrang hrang a awm a, khawtlangin Orchid Sanctuary/ Orchid Park siam tumin hma an la mek. Khualzin mite tan Reiek tlang nen kal zawm (tracking) remchang tak a ni. Ailawng khaw dai bulah 'Khuangchera Puk' a awm a, Reiek khaw daiah a chhuak leh a ni.

8. Lamchhip Zotheihuan: Lamchhip Zotheihuan dai bulah Saza nufa tlangnel tak hmuh theihin an awm reng ṭhin a ni.

9. Samthang Zotheihuan: Mizo thei chi hrang hrang a awm a, pi pute sulhnu awmna a ni bawk. Zin mi leh zir mite tan thei ei mai theih humhalh tlat a ni.

10. Mampui Zotheihuan: Milupuk lar tak a awm a, hman­lai pi pute ruh ro dahkhawmna a ni. Tunah chuan a riral titih tawh a ni awm e. Thei tui leh vang tak, kum nga dan vela rah ṭhin Theikhawkham pawh a awm.

MEFCOF hian Project 2 a nei a, chungte chu:

1. Rain Garden: Tuihna kang zel tur ven nan, Rain Garden hi MEFCOF-in Mizoramah a ching hmasa ber a. Thingtlang tuikhur leh a chhehvel ruam (Catchment area) tui leh hmun danga tui hna a lo nun leh theih nana tih a ni. Rain Garden chuan (i) Tuikhur emaw, tuihnar ruam (catchment area) zawng zawng ramngaw ngheta siam te, (ii) Thingtlang khua-ah tuikhur tui hnianghnar a awm leh theih nana tuihna tihpun te, (iii) Lui leh tuihna thi tawh tihnun leh nan te, (iv) Ramsa leh savate tlan theih tura tuikhur siamsak te, (v) Ruah luang ral tur khawl khawm a, leihnuai tui tihpun leh (ground water recharge) nan te a ni. Rain Garden hi huan leh lo zawng zawngah siam vek ni se tih hi MEFCOF thuchah a ni.

2. Mei Sipai: Mei Sipai hi ram kang vengtu an ni. Uniform sen hain, urinna hmanga tlangautir a ni a, a bik takin kangmei chhuah hun February - May thla chhunga rawih an ni ṭhin. Kum 2013-2016 khan Mei Sipai ruaiin, Durtlang kham kang reng ṭhin chu a lo ngaw leh ta a ni!

MEFCOF hian a hna­thawh avangin Heritage Award leh Advocates for Zo Nationalism Award te a lo dawng ve tawh a ni.

Pathian thil siam mawi leh hlu tinrengte humhalh leh venhim hi hring fate mawh­phurhna a ni. Kan mamawh bak khawih chingpen lova humhalh zel (khawih loh policy hi) thil siam dangte hnena Chanchin Tha kan hrilh theihna kawng ṭha ber a ni. Ramngaw hian boruak ṭha leh tuihna min pe a, ramngaw humhalh hian khaw lum zel tur a vengin a vawng dai (carbon sink) a, ramsate leh sava riahna run vaite pawh hnaihna ṭha ber a ni bawk.

- Prof. H Lalramnghinglova