Mizoram vs Sikkim
Nikum 2017, November thla khan Sikkim-ah kan zu kal a, kan cham chhung reiloteah khan hmun kan tlawh tam lo nain kan kalna chhunah chuan a tlangram a nuamin a thiang a. Himalaya tlang dung chhipa vur var tuarh mai hmuh tur awm te chuan mit a titlai hle. Gangtok aṭangin China border lamah kan han tlan vang vang a, tlang sang takah lawnin vur ram kan tih ve mai theih tur hmunahte han kal vel chu nuam ve tak a ni. A ram mite an fel em em a, an eizawnna nena in kungkaih a ni bawk a, kan kalna a thil hmuh tur mawi deuhte an sawifiah zung zung ṭhin a ni.
Kan cham chhunga hmun nuam leh hmuhnawm tak tak kan kal chhung zawng khan hei ai hian kan ram Mizoram mawina hi a nep bik chuang lo tih kha ka rilruah a awm reng. Kan mi ropui Pu Rokunga’n “Chhawrpial Run iang” a lo tih tlangte ai hian an tlang ram kha a chhengchhe zawk emaw tih tur tam tak a awm a, Himalaya vur khuh tlangte khu kan rama tlang dung mawi tak takte ai hian a mawi uchuak bik chuang lo. Aizawl hnaihah Reiek tlang leh hmuifang tlang, Sialsuk tlangte a awm a, henglai hmun boruak mawi leh nuam thlir chak ringawt pawh hian ram pawn mi tam takin kan ram hi tlawh an chak ve ngei ang.
Khawchhakah Ṭan tlang, chhim lamah Phawngpui tlang, hmar lamah Chalfilh tlang a awm. Lui ruam mawi tak tak kan nei a, khuanu siam ang anga la awm dil mawi tak tak te, Champhai phaizawl mawi tak te, Thenzawl leh hmun dang dang, kan tuikhawhthla mawi em em te, kan sawi seng lo. Mahse heng kan hmun mawi tak takte hian khualzin mite tan a nih tur ang hian tlawhpawh a hlawh si lo a, Sikkim rama khualzin mite avang ringawta a ram ṭhalai leh mipuiten eizawnna an neih tam phahzia ngaihtuah hian a rualawh thlak a ni.
Sikkim ang tho hian Mizoram hian theihna kan nei sang hle hian a lang a, chumi lam hawi chuan ngaihtuahna seng ang u. Eng ‘fest’ emaw phuah chawp buaipui a keimahni leh keimahni intihlim ngawt lo deuh hi buaipui ila. Kumhlun lo tur phullem phah leh ngawt ni lo deuh hian kan ram, khuanu duan ang anga mawi hi chawi nuna vawnhim a pawimawh hle.
Kan thlenna kha industrial area, West Bengal nena inrina, Gangtok aṭanga km 40 bawr vela awm Rangpo khua a ni a, nikhat chu Rangpo aṭanga chhuakin Gangtok kan paltlanga Tsomgo dil leh India-China border Nathula Pass thleng kan kal a, kawng chhia ti a han sawi tur em em zu han awm miah lo a mawle. Nikumah khan upper Assam a awm Dibrugarh University, History Department aṭangin mi engemaw zat Mizoramah chawlh hmangin an rawn kal a, Champhai kal an duh thu min hrilh a, mahse kawng awmdan an han hriat khan an ṭhulh! Anni lo pawh hi khualzin tam tak Mizoram hmun hrang hrang fan duh, kawng chhia avanga Aizawl aṭanga let leh ta mi tam tak an awm nia sawi a ni a, hotel enkawltuten an hre chiang viau ang. Kan kawngte hi a nih dan turin enkawl ve ang u. Nikuma PM rawn zin khan tun hnai kum thum chungin eco-tourism hmasawnna atan Mizoram sawrkarah cheng vaibelchhe 190 lai pek a nih thu a sawi a, khatiang zat sum kha hman ṭangkai ni tak maw!?
Sikkim tih dan entawntlak deuh chu dawra thil lei funna atan sarang/ plastic bag an hmang ve lo, sawrkar in hman a phal lo a ni. Bazar a chawhmeh emaw thawmhnaw leh thildang lei tur reng rengin mahni in a khaina tur kan inken zel a ni. Sarang leh a kaihhnawih hi ṭawih thei lo a ni a, leimin a thlen phah theih bakah ruah a sur nasat deuh chuan kan tuiluankawr te a hnawh vak ṭhin a nih hi. Bawlhlawh ṭawih thei lo a nih miau avangin lui a nungchate tan a ṭha lo a, thil awm dan phung pangngai (aquatic ecosystem) a tibuai hle a ni. Sarang aiah lehkha a fun, lehkha a khai te hi uar ve zawk ang u. Lehkha siam chhuahna hmanraw bulpui ber mau lah chu kan ngah nasa mai si.
Sikkim kan tluk loh lehna chu, eizawnna hna tam tak petu industry lian pui pui an nei khu a ni. Mizoram zau zawng zatve pawh tiat lo, kum 1975 a India ram sawrkar hnuaia awm ve chauh Sikkim khu India ram chhunga Industrial hub zingah zu awm tlat a! Tourism industry, agriculture leh horticulture industry mumal tak an nei a. Buh neih tumin kum tin ramngaw kan hal chereu ang hian an ramngaw an tichhe ve hum hum ngai lo a, India rama Organic state hmasa ber leh a awmchhunah an inchhuah a ni. An thlai thar, keini thlai tharte aia ṭhat bikna nei lo tur kha ram chhung leh khawvel hmun hrang hrangah Sikkim hming chuangin an thawn chhuak chur chur bik mai. Tunah hian India rama Elaichi siamchhuak tam ber state an ni.
Agriculture/ horticulture bakah Wai Wai siamna hmunpui, kan chhuan ve deuh Mualpui phullem khelmual tia lawiha lian an nei a, an Titan sana siamna hmun te sawn rualawh a va ti na em. Damdawi siamna industry 60 chuang a awm a, khawvel pawha langsar leh hmun hrang hrang an damdawi siam thawn chhuak thei khawpa lian 15 chuang zu awm a! Hetiang company-te hian hnathawktu 200 aṭanga 1000 an nei ṭheuh a, thiamna hranpa ngai lo hmunphiat aṭanga scientist thlengin hna an thawk suau suau mai a ni. Kan zirlai, Mizo B.Pharm. zir zo hlimte heng damdawi siamna industry-ah hian hna zawnpui kan ni a. Vanneihthlak takin hna an hmu deuh vek lehnghal. Mizo ṭhalaiten midang phak ve an duh a, a taka industry a thawh an duh ve a, chutiang chu Mizoramah thawh tur a awmloh avangin Sikkim-ah hna thawkin an awm tihna a nih chu. Pharmaceutical industry-ah hian Sikkim bakah Guwahati-a thawk Mizo ṭhalai an awm mek bawk.
An kalphung tha deuh chu industry-ah hnathawh tur a awmin a thawk thei Sikkim mi leh sa an awm chuan duhsak hmasak tur a ni a, chumi zawhah Sikkim ram zirna in aṭanga zir chhuak, a hnuah state pawn mite min ruai chauh ṭhin. Industry-ah chuan pharmacy background nih loh pawhin BA/ MA, B.Sc/ M.Sc, B.Com, BBA, MBA etc in thawh tur an haihchham lo a, lehkha zir sang lo tan pawh hna tam tak a awm. Industry a hmasawnna in a ken tel bawk chu a ram mi, industry kaihhnawih lo tan pawh hnathawktute mamawh hrang hrang lo ngaihtuah sakin eizawnna tam tak a siam phah bawk.
State dang aṭanga kalpawhna kawng hi a hnai em em bik chuang lo a, Gangtok aṭanga rail station hnai ber West Bengal, New Jalpaigury rel chawlhmun pawh Km.148 a hla a awm daih a ni, mahse kawng an zawng a, hmasawnna tur a nih chuan a theih dan an hre bik tlat. Kum 2005 a BPL chhungkua 30.9% ni kha 2013 ah chuan 8.19% chauh a ni, an niin an tih theih chuan keini tan pawh kawng a awm tur a ni, kutdawh hnam intih reng bik tur a ni lo.
Mizoramah chuan tunlai a kan industry lar ber chu (a ṭha lo hulhual tihna ni lovin) miin hunawl hnawh khahna atana an tih ṭhin intihhlimna chi hrang hrang entertainment industry lamah a ni a, kan in hmelṭhat siak a, kan in nalh siak, kan in zaithiam siak a, kan in lam thiam siak a, ennawm kan insiam siak a, chawmhlawm rual leh hna nei mumal loten ram changkanga an tih angin phullem chungah inkhel kan en a, hna siamchhuak si lovin kan khaw dai hmun remchang laiah hlimhlawp bawlna, picnic spot a tam hlur bawk. Smart vak lo pawhin smart phone kan hum fur mai. 4th grade level hna tlem te thawk tur pawhin lehkhathiam rual sang rual kan intihsiak sup sup a, a thei deuhin minister lehkha kan thil tela kan intithei ve em em a. Kan dinhmunin a la zir rih loh vangah ngai ila, mahse kawng dik a kal turin sawrkar, mipui leh ṭhalaite i harh thar ang u.
Internet khawvel, engkim a kawng zawng peih tana awlsamna hunah hian ngaihtuahna thar sengin, sawrkar rethei ve tak behchhan ringawt lo hian mahni inkhai chhuah tum ang u. Kan mi hausa zawkte pawhin midang eizawnna siam thei tur zawngin hma la se. Hmasawnna kawng dik, eizawnna tluantling siam chhuah kawngah ṭan la thar ang u.
- Dr. C.Zothanmawia, Pharm.D. MBA Guest faculty, RIPANS