Ui-a-hri Natna nihphung dik hria a, hlauthawng mai lovin
Tihdam theih loh, inven theih!
Natna lar, mi tam zawkin natna ṭihbaiawm a nihzia kan hriat chian vek tawh - ramsa, ran vulh leh mihringin natna kan inṭawm leh inkaichhawn reng a nih vanga natna upa tawh tak umbo theih ni si lo, ui-a-hri chungchang bawk kan sawi leh ṭhin. Khawvel pum huap pawha natna pual bika ni serh bik nei niin, kum tinin he ni denchhen hian thupui thlan bik neiin, natna chungchang inzirtirna atan leh hridanna pawimawhzia tlangzarhna remchang atan, darh zau thei ang bera hun hman ṭhin a ni.
Hetiang taka natna buaipuiawm a nih avang hian, kum 2007 aṭang khan, Global Alliance for Rabies Control, USA leh khawvel pum huapa hriselna kawnga thawktu pawl lian tak takten lungrual takin hun an hmang za ṭhin.
Kum tin, September ni 28 apianga World Rabies Day hman a nih chhan pawh eng dang vang ni lovin, ui-a-hri danna hmuchhuaktu leh hmang hmasa bertu Louis Pastuer boral ni hriatrengna atan ṭangkai taka hman ṭhin a ni.
Rabies : Fact, Not fear
Kuminah pawh hian hriselna kawnga hmalatu pawl hrang hrangin World Rabies Day hi hmang turin an inbuatsaih mup mup a. Kum danga thupui thlan bik an neih thin angin, kumin atan hian Rabies : Facts, Not Fear (Ui a hri nihphung dik tak hria a zirtir leh, natna nihphung ni chiah lo, hriat chian tawk loh vanga hlauthawng tura zirtirna dik tawk lo hnualsuat) tih niin, Covid-19 hripui leng kara hridanna hlauhthawn leh hridanna lak loh inzirtirna awm thei mek nena kal kawp tura thupui thlan a ni.
Eng nge ‘Thu dik’ chu?
Kan hriat tawh mah ni se, hriatnawn a pawina a awm lovang chu. Ui a hri hi hridanna hmang chauhva ven theih natna niin, natna vei tawh erawh enkawl dam theih loh tluka natna khirhkhan a ni; enkawl dam chhiar tham lek awm tawh mah se. Natna hian khawvel ram hrang hrang 150 aia tamah bu a khuar mek.
Ui seh aṭangin mihringin ui a hri kan vei tlangpui a, ui-a-hri vei za zela sawmkua leh pakua (99%) an ni. Heng ui seh aṭang natna vei zinga za zela 40 (40%) te hi naupang kum 15 hnuai lam an ni thung.
Ui-a-hri darh zel tur venna tha leh tangkai ber chu hridanna pek leh ui seh laka him a ni a. Natna lang chhuak nghal mai a nih loh avangin, vanduaithlak taka natna tawrh hrehawm tak tuara nunna chan ai chuan, thuawih taka ui leh zawhte hridanna pek leh ui seh hliam laka fihlim hram hram a him ber.
Kum tinin Asia leh Africa khawmualpuiah ui a hri vangin mi sing ruk (60,000) chuangin nunna an chan thin.
Ui seh hliam reng reng, a rang thei ang bera tui thianghlim leh sahbawn nena minute 15 chhung tal silfai hian natna hrik a that theiin taksa an lut tur a dangin a timuang thei, nunna chhanhimna atana pawimawh tak a ni. Sahbawn a awm loh pawn tui thianghlima hliam silfai hi ui seh enkawlna pawimawh hmasa ber a ni hrim hrim.
WHO kaihhruaina hnuaiah, pawl hrang hrang hmalaknain kum 2030 hma ngei hian ui seh aṭanga ui a hri kai theihna khaidiat chhut chat tumin theihtawp an chhuah ni tin a. Keinin kan tih theih chu kan ran chenpuite, a hun taka hridanna pek hi a ni.
Chuvangin...
Ui-a-hri natna nihphung zir a, hriain, mi dangte ziritir zel hi kumin Ui-a-hri pual thupuiin a ken tel a ni. Tichuan zirbingtute leh mithiamten an thurawn ang zela ui-a-hridanna, a hun taka laksak thin a tul leh pawimawhzia inhrilh darh zel ni se la. Ui-a-hri nihna dik zik tluak si lo, rin thu bawl phawn leh ‘tu emawin a sawi’ tih ngawt buaipui lova, enkawl leh ven dan dik zawk, khawvel pumin a pawm ang zui tura theihtawp kan chhuah tlan a ṭul.
Hridanna chungchang hi
‘Tihdam aiin inven a tha zawk’, tih hi kan hriat lar pawl tak a nih angin, a dik zel bawk a. Thahnemngaih thil thuah “Tihdam aiin inven a thain a tlawm fe zawk’ ti ten ka belh hial thin. Ran chenpui (Companion Animals) hriselna lama thawk ni mah ila, a chenpuitute tho sum leh pai senga enkawl an ni vangin, hridanna chungchang sawi fiah leh zualna atan ka sawi belh thin.
Amaherawh chu, khawvela kan chen chhung hian, engmah hi a fel famkim dawn hauh lo va. Chutih rualin kan nunna leh hriselna atana tha thei ang ber tura kan thawh leh theihtawp kan chhuah erawh a tul thung si. Chutiang zelin hridanna lak hi mimal duhdan leh thutlukna a ni a. Mahse, hei erawh hriatthiampui ang u. Hridanna siamchhuaktute hian phur thuta ngaihdan siam fel mai lovin, natna laka veng tura taksa ralveng chawk phura thuam chak thei ber tur ngaihtuaha leh ngunthluk taka zir chianga an siam a ni tih hi. Khawi emaw laiah duhthusam loh leh beisei ngai loh thil tha lo thleng zauh awm thin mah se, hridanna kan lak tam tak erawh, natna vengtu atan a tha tawk tih hria ang u.
Ui-a-hridanna chungchangah pawh a bawplawka la duh talh tan chuan, “Mizoramah hian mi engzat chiahin nge ui-a-hri vangin nunna chan tawh?” ti ta se la, chhanna mumal pek a harsa mai thei. A chhan chu ui-a-hri natna finfiah turin Mizoramah khawl kan nei tlat lo. Mahse, sorkar leh pawl hmalakna avanga ran chenpui tam zawk hridanna kan pek hian kawng tam takin ui-a-hri darh zel tur erawh a veng tih erawh a chiang thung si. Natna enkawl dam theih loh a nih tlat avangin thutlukna chiang kek kawk awm thei lo mah se, hridanna lak ngeia inven theih a nihna erawh a hlu thung si.
Covid-19 hridanna thung hi
Kuang lo nawr ka ni bik lo’ng chu maw? Kan sawi lan tawh angin, hridanna lak duh leh duh loh hi chu mimal thutlukna a ni teh meuh mai. Mahse, Covid-19 vaccine chungchanga sawihnawmna awm tam zawk erawh belhchian a dawl chiah em? tih erawh kan hriattlan a tha mang e. Vanneihthlak tak maiin Mizormah Covid-19 natnahrik finfiahna khawl kan neiin, kan neih belh zel dawn a, a lawmawm tak zet. Mahse, natna inkaichhawn awlsam si, taksa chak lo tana thihna hial thlentu a nih leh zel vangin, hri laka mi tin kan him a tul si.
Ringhlel ngar ngar duh tan chuan, ‘Covid-19 hri hi mihring siam chawp a ni’ tia tang tang tang an awm thei, an thiamawm tho; an lama tang mi tam tak an awm ve tlat alawm. Chutih laiin hridanna erawh ram thlan bik pawh ni chuang lo, khawvel ram hrang hrangin he hripui leng mek laka mi tam zawk kan him theihna tura hridanna hmanhmawh ang reng tak, mahse fimkhur tak sia siam chhuak an ni a. Mawlmang taka thlir pawn, ram hrang hrang hruaitute leh hridanna siamna kawnga thawktute hian an unau, an hnampui ngei pulh puk pukna tur an duang chhuak duh hauh lovang tih hi ringhlel lo ila.
Hridanna tia hming kan vuah ang ngei hian, zaah za dang lo ta pawh ni teh reng se, mi tam zawk tana himna a thlen hrim hrim a nih chuan, hnawl ngawt chi a ni hauh lovang le. Chuvangin hriselna lama thawktute thiamna leh inpekna hi zahin, hlauthawng miah lovin hridanna hi la vek ila; hridanna la thei ngei tura taksa hrisel nei tura theihtawp chhuah chungin.
Ui seh aṭanga natna kaichhawn theih venna tur pawn, ran chenpuite tan sum tam tak sengin hridanna kan laksak thin a. Kan chenpui, kan mihringpui te hnen aṭanga kan kaichhawn theih natna Covid-19 laka kan him tlan theih zawkna tur phei chu, sorkarin a thlawnin min la pe zui bawk si a. Lak tur hmabak pawn thuawih takin la zel ang u hmiang tiin, ui-a-hri sawina karah ka rawn sawi tel hram a ni e.
- Dr. Mahminga Sailo, Waggin’ Tails, Bawngkawn