Kawtchhuah ropui
Vangchhe khua hi 1888 AD ah Sailo lal Thawmpuia’n a din a, Zoram buai lai khan Vaphai khua ah khawm phei an ni a, Vaphai ah kum li zet an awm hnuah 1972-ah let leh in tun thleng hian mei mit lovin a awm ta a ni. Thawmpuia Sailo leh a ṭhuihhruai ten an luah hma hian kum engzat nge ruak a awm kan hre lova, Hualngo lal Luahtu-a hian kum sawm leh sawmhnih inkar vel chu a kaihhruai te nen an luah niin upa te’n an sawi ṭhin. Hualngo lal Luahtu-a te awm hma hian Hmar hnam Vangsie (Vangchhia) hovin an luah tawh bawk a, anni aṭang hian vawiin thlengin a khaw hming Vangchhia hi a pu hlen ta a ni.
Hmar Vangchhe hovin an luah lai hian tuna a khaw ṭhenawm Sazep ram hi ram ruak a ni a, tlak deng chhawng zawnga ram pharh a ni. Vangchhe pasalṭha te sa kahna ber, sapuahna, sachanna hmun (sazeep ram) a ni a, vawiin thlengin anni pawh hian Sazep tih chu khaw hmingah an pu hlen ta a ni. Vangchhe hovin an luah hma hian engtia rei nge a ruaka a awm kan hre lova, Mirawng (Rongmei) ho pawh hian an luah tawh a nih hmel. A chhan chu Kawtchhuah Ropui-ah hian khawchhak lam Myanmar aṭangin hmanlai kawng (Pipute Lamlian) a rawn lut a, chhim lampang aṭangin, chhimthlang aṭangin, khawthlang lam aṭangin hmar lam aṭangin hmanlai kawng (Pipute Lamliam) hi a rawn lut a, hengte hi koh dan ka hriat tam ber chu Mirawng kawng (Mirawng Lamlian) Vai lamlian, tih a ni a, Mithi Kawng ti an awm bawk.
1980 niin ka hria, khual khua a nula rim nuam kan tih lai vel a ni. Vaphai khua a thingpui dawrah thingpui in in kan ṭhianpa pa nen kan ṭhu ve, Mizo chhangban kan hmeh a, kan sirah chuan Vaphai pavalai an ni chek ang, thingpui inchawiin ‘Two raw pip’ an tia, Meitei nula pathum leh tlangval pahnih an rawn lut ve a. Vaphai pa-in, “Engnge in rawn tih?” a ti a, anni chuan, “Kan pi leh pute sulhnu kan rawn chhui a ni” an ti a. Kan pi leh pute chuan A B C (A Aw B) an nei lova, lungphun an uar a, lungphunah chuan thu leh hla chhiar tur a awm lova, lem chi hrang hrang a pawngin lungphunah chuan an ziak ṭhin a ni,” an ti. Kei, mikhual tlangval chuan “Heng lungphun, kan rama mi te chu nangni pi leh pute phun a ni lo, kan pi leh pute phun alawm” ka ti thla ve ngawt a, ka hriat chian vang pawh a ni lova, ka zahzum loh vang mai a ni. Vaphai pa chuan “Vangchhia te in tlawh em?” a ti a, “Aw, tlawh e,” an ti a. Anni thusawi kha a dik a nih chuan Vangchhia hi Meitei ho pawhin an luah tawh a nih hmel (Shyam Singh, Asst. Archaeologist, A.S.I, Guwahati office aṭanga lo kal hnenah heng thu te hi ka hrilh a, ani chuan, “Kan pi pute culture-ah heng hi a awm ka hre ngai lo” a ti ve thung).
Vangchhe khua leh ram hrim hrim hi Mizoramah chuan pi pu sulhnu tam berna a nih hmel a, ramhnuai khawbang hniam deuh leh lung khawsa mai maia lem chi hrang hrang inziak te, pi pute lamlian sei tak leh tawi te te te, lungrem hrang hrang te, lungdawh te, puk te (ker) leh lungphun te a tam a, khawhlui chin nia hriat pawh hi zau tham tak a ni. Hetiang lam vei a nih chinah phei chuan hmuh chhuah thar te pawh a awm zel a. Lungker khuar leh buh denna sum ang taka ker te, a tawn ngil tawpa ker te hmuh belh zel a ni a, hmun hluiah tho chuan tuna Vangchhe khaw luahtute pawh hian khua an din a. Tuna Vangchhia, In 170 vel hian hmun hlui chu an luah tho va, hmanlaia an tuikhur hlui ni awm tak te pawh tam tak hmuh chhuah a ni.
Khawchhak lama kawtchhuah leh khawthlang lam kawtchhuah a awm a, hmanlaia an bel keh them leh lung hmanrua te, ṭhimkualte chhar a ni a, vaibel (kuaite) ni awm tak te pawh tam tak chhar a ni. Khawchhak lam kawtchhuah chu Vangchhe khaw luahtu Thawmpuia te nge, Luahtua Hualngo te nge, Vangchhia hnamin nge ni, hre chiah lo mah ila hming in hmeh tak mai Duhlian ṭawngin ‘Kawtchhuah Ropui’ an ti a, a inhmeh hle. Kawtchhuah Ropui-ah hian tunah (2018) lungphun 250 vel a awm a, chung lungphunah chuan thu leh hla engmah chhiar theih a awm lova, lem chi hrang hrang; ramsa lem, sava, sangha, hmanrua chi hrang hrang lem leh mihring lem te a pawngin an ziak a. Japan, New Zealand leh Israel aṭang te hian an rawn tlawh a. India hmun hrang hrang leh Mizoram chhim leh hmar, university te, college leh school hrang hrang leh sawrkar Department leh pawl ho leh chhungkua te in an rawn tlawh thin fo bawk. Tlawhtu te mit la deuh te chu rul lem leh sangha te, selu in chherchhuan leh rin kalh te hi an ni a, ngaihdan hrang hrang pawh a tam hle.
Foreign aṭanga rawn kal te chuan, “Heng lungphun te hi Lui lung a ni e,” ti te an awm a, ṭhenkhatin ‘sand stone’ an ti bawk. Mak deuh mai chu heng an ngaihdan te hi pawm loh theih loh a nih chhan chu a bul hnaiah hetiang khawpa lung lian leh tam chher ngai lo han lakchhuahna tur quarry a awm lo a ni. An lem ziah avang pawh hian tute sulhnu nge nia in hriat siak/ in rin siak pawh hi competition pakhat chu a ni ve reng reng a ni. Lui lung a ni titute sawi hi dik se engtin nge an zawn chhuah ang? engtin nge an lak thlen theih? tih pawh khawnvartui pâwl chhan pawh hre lo tan chuan hriat ngaihna a awm lo a ni. An puk ker leh an lung ker chi hrang hrang te avang hian hmanrua ṭha tak an nei tih erawh chu a hriat.
Engpawhnise, tu sulhnu pawh ni se, Vangchhiaa Kawtchhuah Ropui leh sulhnu dangte hi zir tham a ni. September 12, 2012, ah T. Romana College chuan Seminar buatsaihin, Principal leh staff te nen zirlai naupangte leh mipuite nen thufing zirchhianna a buatsaih a. Prof. J.V. Hluna te, B. Lalthangliana te, Dr. Malsawmkima te, Pu K.C. Khuma te chu thu thlirbing buatsaihtute an ni a, a lawmawm hle. Chu mai ni lovin INTACH Mizoram Chapter, Pu Rohmingthanga IAS (Rtd.) kaihhruai te, a mei zang a
ṭangin Mizoram sawrkar leh Art and Culture Department ṭangrual chuan India rama thil hlui lam buaipuitu lian ber, Archaeological Survey of India-ah thlenin tunah chuan Kawtchhuah Ropui chu ‘National Importance’ ah puan a ni ta a ni. 2015 aṭang khan ASI te chuan zirchianna (excavation) neiin hma an la a, “Kum li kum nga-ah chuan zawh theih kan tum ang” an ti. Hna an thawh tluan chuan Mizo history-ah mellung thar a piang ngei ang a, kan rama mi ril zawk te pawh awm mai mai lova a hmun a riak leh en a hriatpui ve turin ka sawm che u a ni.
Vangchhe pa ho ṭhat na em em chu kan mawl kan zep lo te hi a ni. Vangchhe khua a pa upa te sawidan chuan, “Tuna lung la awm te hi hmun thuma ṭhena hmun khat pawh a tling tawh lovang, hmanlai aṭangin lungphun, lungdawh, lungrem atan lak a ni a, (1992 thleng khan) tunah a hlutna kan hre ve chauh si a, a pawi ngawt mai” an ti. Kawtchhuah Ropui avang hian Mizo history chuan hmel thar, history chiang zawk a neih ngei beisei ang u.
- K. C. Khuma