ENGTIN NGE? NGAIHTUAH A NGAI E!
Eng emaw thil thleng a awm reng rengin a tu pawh mai hian ngaihdan kan lo siam a, kan lo ngaihtuah zui fo ṭhin. Sawisel nghal bawrh bawrh an awm a, a ṭha zawk duhna avanga sawiselna awmze nei a awm thei bawk ang. Thil reng reng, kan de-construct dawn a nih chuan a re-construct na tur kan ngaihtuah hmasak phawt a ngai. Kan sawisel a, paihthlak leh hnawl kan tum a nih chuan a thlakna tur ṭha tawk tak kan neih hmasak a ṭul. Chutiang ni lova kan pawng sawisel rikngawt a, paihthlak duhte lama ṭanhmun awmze nei lova kan lo khawh ve ngawt a nih chuan kan ngaihdan leh kan authawm khan kori a tu teh chiam thei lo ang a, hotute ngeng a chhun thleng thei lo bawk ang.
Hripui a leng a, a len hma hauh aṭang tawhin CAA chungchangah ngaihtuahna kan seng, Vairengte lamah lah ramri kan veng bawk. He’ng zawng zawngah hian kan ngaihdan leh kan rilru put hmang chu social media kaltlangin kan auchhuahpui a; ṭhahnem ngaihna thu aṭanga fiamthu nuihzatthlak tak tak thlenga chhiar tur a awm nawk! A thinrimthlak a, a lungngaihthlak em em rualin, mi fate zarah kan nui leh suk ṭhin.
Pu Vanneihtluanga’n a youtube channel lamah “ngaihtuah a ngai e” a lo tih fo ṭhin angin, kan kal dan leh kan nunphung, kan inzirtirna awm sa leh lo la awm zel tur te hi uluk taka kan ngaihtuah a ngai a ni.
VLTF/LLTF leh Sawrkar
A hmasa berah chuan kan hripui hrin chhuah, sawrkar inkhuahkhirhna dan, khawtlang bila kengkawhtu, maichama mei mit lo tura chhi nung rengtute chungchang hi uluk takin han ngaihtuah dawn ta ila.
State dangte neih ve loh, kan hnam rohlu, khawtlang ṭangrual pawl - Y.M.A lam behchhan deuha Village/Local Level Task Force (VLTF/LLTF) pun tur kan nei hi Mizoram vanneihna lian tak pakhat a ni. An ṭangkaizia chu thuziak dang tam takah pawh hmuh tur a awm nual awm e.
Hlawh beisei lova ram leh khawtlang tana an inpekna hi a fakawm a, a thlamuanthlak. Kawng tam takah sawisel hlawh ve ṭhin mah se, a thlakna tur ṭha tawk tak rawn dinchhuahpui thei an la awm meuh lo; chu vang chuan a theih chen chenah an thu kan awih a ngai a, chutih rualin kan finchhuah a ngaih zawk chang pawh a awm ang. A thlakna tur kan nei hrih lo a nih chuan sawisel mai lovin engkim inhrilh tawnin ṭangrual zel ila, thawhhona ṭha tak kan neih chuan kan him zel thei dawn zawkin a rinawm.
Hetiang nei ve lo hi state dangte leh ram dangte zingah an tam lutuk, neih ve kher an tum lem chuang lova, an neih loh avangin an buai phahah an inngai hek lo. Sawrkar a ṭang a, an hnufumna lai zawn a tichak a, Mizoram aia him zawk an tam phian zawk maw le!
Ngaihtuahnaa lo lut ta chu, sawrkar hian kan health facilities leh kan inenkawlna hmunhma hi a ngaihthah mah mah em aw? Thawktu lam, nurse ho lungawi lo thuchhuah te kha! Kum khat a vei zet hnuah pawh Dedicated Covid Hospital pakhat chauh kan la nei te, hripui kai enfiahna khawl dik bera ngaih, RT-PCR kan neih belh hleithei lo te hi!
Pawisa sen em em ngai lova NGO leh khawtlang ṭangrual min sanphek tir an tum reng hi a fuh tawk chiah lo deuh em? Mi inphalte thilpek puan dup dup reng te hi kan hotute hian nuam an la ti viau zawk niin a lang; thilpek leh luanchhuah chu a ṭha e, amaherawhchu ram a dam tak tak theih na’n chuan sawrkar hian mawhphurhna lian zawk a nei e. Mi inphalte thiltih chauh ni lo, chu aia ropui leh tha deuh zawk chungchangte hi puan tur nei chho zut zut ve tawh se la aw!
Covid-19 vang a ni emaw, ni lo emaw; kan damdawiin leh a chhehvel bakah thawktu lam thuamṭhat a hun viau tawh tho law’m ni? Hmun tina doctor indaih lo, khum indaih lo leh private-ah chuan a to lutuk, tih ṭawngkam hriat tur awm reng te hian kan sawrkar hotute ngaihtuahna hi han deng dawt thei tawh se la aw!
Sawrkar SOP
World Health Organisation (WHO) lamin positive rate 5% hnuai lam a nihna hmun chu hmun him (safe zone) a nih thu an puang a. Chutiang a nih chuan 5% hnuai lam positive rate neite tan khauh taka inkhuahkhirh, lockdown a ngai tawh lo tihna a ni; amaherawhchu fimkhur thlahthlam tur tihna a ni lo; mask vuah leh inkhawih loh, kut sil taihmak a ngai reng tho.
Mizoram lamah pawh hmun him deuh laiah chuan sikul leh sakhaw biakbuk an hawng a, fimkhur tak chungin nun an hmang chho mek. Duhkhawp lohna leh sawiselna tam tak hriat tur awm mah se, tun aia kalphung ṭha zawk rawn dinchhuahpui thei kan la awm lo niin a lang. Hmasawnna tur leh uluk zawka ngaihtuah ngai erawh tam tak a awm tih a lang reng.
Khawtlang nun ho dan hi
Inhmuha inchibai ṭhin, inngheng khawm tel tel, sitting room zau vak lova leng khawm ruih ṭhin hnam kan ni a. Tin, kuhva, sahdah, zial leh thil dang inṭheh leh inei ṭawm ṭhin, ṭhenawm khaw vengte ina inlen pawh ching, lenna hmuna thingpui intulh liam liam ṭhin kan ni bawk. Kan hripui len hmaa kan nun dan hi kan hripui boruak nen inhne rem viau lo mah se, vawi leh khata thlak hlawk theih a ni lo. A thlak dan tur ṭha tak hria pawh ni ila, kum eng emaw zat chhung kan lo tih tawh a nih avangin han hnuchhawn tawp mai chu a har ve fat hrih maithei a, nimahsela zira thiam theih thil a ni, hun erawh a duh rei viauin a rinawm.
He'ng zawng zawng laka kan inven theihna ṭha ber chu mask vuah tlat, mahni in chhungah lo chuan phelh duh tlat loh hi a ni. Tun dinhmunah chuan vaccine lak leh mask vuah ṭhat hi kan hmanraw neih ṭhat ber a ni hrih. A aia ṭha, a thlakna tur kan hriat loh chuan thu awih taka kan zawm ṭang ṭang a ngai.
Intodelh chungchang hi
Vaiho mai maiin min hrek khanglang ka ti ve chiam dawn lo! Pu Tetea Hmar khan thlai chungchanga kan ram kan intodelh theih dan tur a rawn ziak a, Pu Vanneihtluanga pawhin Mizo thlai thar chauh a ei tur thu a sawi bawk. An pahniha an thu kharna chu, a tir lamah chuan tuar deuh dawn mah ila, kum hnih kum thum hnuah chuan kan rama mi ngei, kan thlai thar ngei ringin vai thlai thar ngai lovin kan intodelh ve theih tur thu hi a ni.
Thlai a ni emaw, intodelh kan sawi a nih chuan thil dang pawh a tam. Sawi dawn ro ro chuan kan ram economy-te hi a veiawm ngawt mai. Switzerland ram khu chocolate siamchhuak tam ram leh hausakpui ram an ni a, mahse a siamna ber cocoa erawh an ramah an thar thei mang der lo. An import zet a, an rama an bawng vulh bawnghnutete nen an sawngbawl a, tichuan chocolate hi an export ta ṭeuh ṭeuh mai a ni. An kalphung/kal dan (system) a fel tlat a, an hlawhtlinpui a tih theih.
Sugarcane (fu) hi Mizoram-ah hian a tualṭo tawp! Mizoram khawiah pawh a ṭha thei vek niin research beitute chuan an zirchianna aṭangin an sawi. Khawvel awm chhung zawng hian chini (sugar) mamawhna hi a tawp ngai dawn lo, sawrkar hian hetiangah te hian invest ngamin awmze nei takin kalpui ta se. Import pawh ngai lo, Mizo taimak dan leh a hna hi a inmil em em lehnghal. A karah pangparte dahin, fu her sawpna kha a paihna hmun kan siam leh bawk ang a; chutah huan rem laiah khuai (bee) in tur kan sak zui leh phei chuan fu sawrna, fu leh pangpar ringin khawizu (honey) kan thar thei ngei bawk ang.
A tihdan kawng kan zawn chuan kan tih theih lohna chhan tur a awm bik dawn em ni? Thil dang sawi tur pawh a la tam, kei aia hria leh vei pawh in tam ang, kan sawrkar ngaih erawh a sam et.
Ram hruaitu chungchang hi
Politics kan hmu sakhi lutuk te, dik lo taka thil tih nen kan sawi thuhmun nasat tawh dante pawh hi ngaihtuah a ngai khawp mai, hei chu moral reform lam hawi deuh aṭanga siamṭhat chhoh ngai chi niin a lang. Kohhran kan vei dawn a nih chuan khawtlang kan vei hmasak phawt a ngai a, chu chu chhungkua aṭanga bul kan tan a ngai bawk. Sawrkar ṭha tak nei lovin Kohhran ṭha tak a neih theih loh, saphovin “two sides of the same coin” an tih ang deuh khan, thil pahnih ni si, inzawm tlat an ni.
Thuthlung Hlui aṭang tawh khan Roreltute kan hmu a, Lal Isua’n Pathian thilte leh Kaisara thilte a rawn sawi leh chiah bawk a; chumi a zarah chuan Tirhkoh Paula’n a lehkhathawnah a sawi nual bawk. Ram rorelna chungchang vei leh siamṭhat hi mihring mihrinna zawn aṭang leh ringtu nihna aṭang pawha thlirin kan tih ngei ngei leh ngaihtuah ngei ngei tur thil a ni.
Ruling leh Opposition lamte thu inhmu lo ṭhin lutuk te hi aw! An thu inhmuhtir an duh tlat lote hi, ram tana ṭha tur thil a nih chuan party-ty tih reng hi a ṭul viau em maw ni le? A ṭha chu la mai ila, fak phu chu fak mai ila, kan intheh dere phah ta viau e tihna a ni chuang dawn em ni? Chak lo deuha han than leh hre lo zawk nih kan hreh lutukte hi a fuh chiah lo deuh a ni.
Kum tam a vei hmain ram hruaitu kan thlang leh thuai dawn, tun aṭangin kan ram mamawh tur tak kan lo zirchian a, kan lo thlithlai a ngai. Thil tiam vak vak ching, a thlawna sem policy hmachhuanho hi kan thlang leh mai dawn nge? Hma hruaitu ṭha, entawntlak leh dik taka engkim ti ṭhin mi, ram ṭhatna chauh duh hi kan thlang ve tawh ang?
Eng hi nge kan paih ang a, eng hi nge kan siamṭhat ang, de-construct tur leh re-construct tur chungchang hi ngaihtuah ngai tak a ni.
Thu Kharna
Khawvel changkannain a ken tel, finna, hriatna leh thiamnate hian Mizo-te ngei pawh min luhchilh hneh ve tawh viau. Kan hun tawn mila dik taka tih te, hlawk thut aia taihmakna leh rinawmna ngaihsante kan intihhmuh chho nasa tawh hle, thil lawmawm lam a ni.
Ṭhalai tam takin ram kan vei a, chik takin sawrkar kan enthla a; tin, kohhran chungchanga zawhna kan nei hnem ta viaute hi hmasawnna kailawn a va ni tehlul em! Apologetics-te kan lek kan lek a lo ngai ve ta mai. Hei hian Pathian kan zawnna kawngah kan ti mai mai lo va, a nihna tak fiah taka hriat kan duhzia phawrh a; tin, sawrkar kalphung chungchangah pawh a nihna tak, logic taka hriat kan tum a ni tih a tilang chiang hle kan ti thei awm e.
Chutiang karah chuan eng tin nge? eng vangin nge? tih hi rilru fim tak pu chunga kan ngaihtuah a ngai a. Eng hi nge kan mamawh a? Eng hi nge kan tlakchham? Paih ngai a awm em? Kan paih dawn chuan a thlakna tur a aia tha kan nei hmasa zet em? tih chungchang thleng hian kan rilru kan sen a ngai. Chu chuan kan ram, kan khawtlang, kohhran leh kan nun hona boruak inkarah te, Pathian kan rinna chenin a ṭha zawngin rah ṭha a chhuahtir theih phah ngei ang.
Lalrinpuia Pachuau, Kolasib Vengthar