Written by
Zirsangkima

Lehkhabu Thlìrna MIZO BUANPUITE

Lehkhabu Hming : Mizo Buanpuite
Ziaktu : Lalhmingchhuanga Zawngte
Chhuahtu : Ophel, Aizawl, Mizoram
Chhutu : Innovative Designers and Printers, New Delhi
Chhut khatna chhut zat : 2000 copies
Chhut khatna chhuah hun : March 2021
A man : ₹ 280/-

1. Thu Hma : Baptist Church of Mizoram hnuaia ordained Minister, North India Mission, New Delhi-a hmun nghâktu, kumin (2021) May 29-a Covid-19 avànga min boralsan tâ, Rev Lalhmingchhuanga Zawngte lehkhabu, ‘Mizo Buanpuite’ hi chîk tlâk leh zir tham lehkhabu a ni a. Mizotena kan tlâkchham leh inzirna tùr kan neih thupui ṭhen 18-a ṭhen lehkhabu hi, a zir ngam chin tána zir mâkmawh niin ka hria. 2017-a a lehkhabu tih chhuah, Mizo Academy of Letters-in lehkhabu ṭha ber, Book of the Year-a an thlan, ‘Savun Kawrfual’ ziaktu kut chhuak, amah vùinaa an tláng zarh lehkhabu hi, ama sawi ang chiahin lehkhabu ngaihnawm tak zawng a ni hauh lo mai! A chhan chu, miten kan nihna dik tak, fiah kîlh kêlh leh chiang fek fawka min hrilh hi ngaihnawm kan ti ngai miau lo a. Chutih rual chuan, mahni inenfiah duh leh insiam ṭhat nacháng hretu tán chuan dárthlalang rin tlâk tak a ni thung.

A lehkhabu chhut a fiahin a fel fai a, a dak thlarh mai. A lehkhabu tàwpah thu a lâkna (lehkhabu, journal leh internet website) te (bibliography) a dah vek a. Phêk tin deuh thàw-ah ama iráwm chhuak ni lo, a thu lâkna ‘footnote’-ah a dah thlap bawk. Hetiang hi non-fiction lehkhabu kalhmang tùr rëng pawh niin ka hria.

He thlìrna hi zirna lam atána ṭangkai tùr ang záwng, critical review ang a ni lo tih min hriatsak hmasa dáwn nia.

2. Min Buanpui (a thupui) Khelte : He lehkhabua thupui bung 18-a a ṭhente hi han thlír thuak thuak ila:

2.1 Buana Hmaa Kherh : Hei bung hi a lehkhabu hming, ‘Mizo Buanpuite’ tih sawi fiahna a ni ber a; a chhúng thu a khel dàn leh a kalpui dàna chhiartute hriat àwma a ngaih a phúm hmasa a ni.

2.2 Zahna leh Mizote : He thupui hi ka duh thu sàmin a rawn buan a; ka lãwm hle. Zahzumna avànga kan nih tùr ang kan nih phah lohna chhan a rawn tár lang chiang hle. Ama chanchin a ziahna paw’n phêk tam a luah a. Zak ṭhìn leh eng emaw hleka zãm mai ṭhìn tán chuan, kal kân phal chî a ni lo ang. Tin, a ṭhen sawmnaa thupui pakhata a hman ‘Zahzumna : Mizote Min Thukrutu’ tihah hian hnam dang kan phâk lohna chhan te a rawn ziak bawk. He bung ringawt pawh hian he lehkhabu bûk hi ti rit ngawt mai!

2.3 Thihna leh Mizote : He thu hi a ziaktu hian a vei hle. A bung han chhiar zawh hian Mizoten thihna kan buaipui luai luai dàn hi a fel vek em? tih zawhna lian tak min hnut chhiah a. Ruang buaipui, mitthi lumen, thlàn laih, mitthi vùi, khawhar lènpui, mitthi in riah, thih cham kan buaipui dàn, thlàn chei, khumhlui thlah zàna sùnna hun hman chungcháng thlengin a rawn buan a. A êm êm lo maw aw? tih zawhna min chhiah tel bawk. “Thih ropui ai chuan nun ropuite hi intihhmuh zâwk ila ṭha tûr,” (p. 74) a tih leh, “Thihna hi kan dah lalin kan duat mah mah em aw,” (p. 80) a tih te aṭang hian a ziaktu àwn lam chu a hriat ruai ruai theih. Mahse, a ngaih pawimawh ber chu lusúnte hnemna (bereavement counselling) chungcháng a ni. Point ruk laiah ṭhenin hmun pawh a awh nual mai. Kan YMA leh kan kohhran hruaitute hian chhiar mai loin zir chiang se ka ti ngawt mai. A vei bawk a; he lehkhabua hmun luah hnem ber (phek 56) lai a awh hial a ni.

2.4 Fiamthu leh Mizote : A bulthûmah bul min ṭan pui hmasa leh a. Kristian kan nih anga fiamthu-ah pawh chintâwk neih a ṭûl zia a târ lang a. Phunchiar nihnaah inngaiin tím miah loin a sawi zui hmiah hmiah mai a. Zo Zan, Hlim Zan adt. kan hman dànah rawn lûtin, “…hmãna kan Mizo inchei dàn nuihzatthlâka kan ngai ta a nih chuan tunah hian kan Sâp ta nge, kan Korean ta le?” (p. 98) a ti hial. Fiamthu chungchânga kan invênna tùr kawng hnih min kawh hmuh bawk. Tin, facebook lama research tènau a tihna, “Ram hruaitute dâwt sawi fiamthu nâna kan hmang a, kan la nuihpui mai mai theihna chhan chu…” tih chhànna hmangin a tlip a ni.

2.5 Dâwt leh Mizote : “Heti êm êma kan ram hruaitu ṭhenkhat dawthei hi rilru lam dam lohna kawng khat…” nia a hriat thu a sawi thlâwt a! (pp. 110, 111). Chu chu inkai darh theih nia a rin thu uar takin a sawi lang bawk. Party lama mi ruh rum rüt tán chuan he bung hi thu ngaihnawm a ni vak lo ang. “Dâwt hi a mal pawha a hlauhawm tho laiin, a ruala an chêt phei chuan an hlauhawm lehzual,” tiin a la kâp ta deuh deuh a! Kan ram dinhmun leh dâwt a thlìr kawpna, a bung ṭhen sawm pangànaa ‘Democracy of Dâwt’ ah te leh parukna ‘Ram Hmasâwnna Tehna’ tih te, a pasarihna, ‘Engtin nge Dâwt Kan Sawi Ṭhin?’ tih te hi party lama ei zawng tán chuan helh àwl âwl a awl maithei! Mahse, Mizote nihna chiang tak leh huai taka a sawi chhuahna an ni hlawm si a. Huat theih lah ni hek lo le!

2.6 Covid-19 leh Mizote : He bung a ziah lai hian Rev. Lalhmingchhuanga Zawngte hian he thupui hmang ber kher hian a boral dáwn a ni tih a inhre àwm dèr mai si lo a! tih hi, he lehkhabu chhúnga thu awm ka chhiar ruala ka rilru luahtu ber a ni. Hri a vei hma daih khán Mizote buan mék Covid-19 hi a lo vei viau tawh mai a! Bible history-a Lal Hezekia dam loh thu a rawn chhui a. Kan zir tùr point hrang hranga a rawn hrût chho bawk. Mi mal, kohhran leh khawtláng tána dárthlalang pawimawh tak min chhawp chhuahsak a; bung ngaihnawm tak a ni chiang e.

2.7 Bulukna leh Mizote : He bungah hian a ziaktu hian thupui dang ang bawkin ‘Bulukna’ awmzia a chhui hmasa leh të tè a; chutah bulukna awmna chhan a sawi fiah leh. Mizotena kan buanpui a ngaihziaah min luhpui zui bawk. Bung pawimawh tak leh ṭangkai tak a ni.

2.8 Kalphung leh Mizote : Heta kalphung a tih hi a sawp ṭawnga ‘system’ kan tih hi a ni. A bulthùmah bawk chhui hmasa lehin a chip zui a, chhiartute tán buh angin a chìar zui. Sawi leh sawi hnû, kan chak lohna lai chhiar fo hi a ngaihnawm viau loh; mahse, insiam ṭhat nána kan hman tùr hlîr min hlui thung.

2.9 Changkanna leh Mizote : He bung hi ka tuipui piah lamah a thlìrna tukverhah dahpui vè-in ka inhre hial. Online kan tih tâk vek khawvêla bul rawn ṭanin history-ah min luhpui leh a. A hnuah ‘modernity’ leh ‘post modernity’ lam min buanpui leh thung. A chhui chiam hnuah entírna hrang hrang—Bible chhiar nana electronic gadget hman te, pulpit-a laptop làwn chhohpui te leh biak ina projector hman chungcháng hmangin a tlip a. A thu tlûkpuina lam hian chhiartu ṭhenkhat rilru chu a insualtír ngeiin ka ring.

2.10 Khaw te Rilru leh Mizote: He lehkhabu thlírtu kei ngei paw’na kei lo vei ve ṭhin, ka sawi fiah thiam si loh - ‘bîk bîk rilru’ a tih; a khua ang zawng kher lo pawhin, a party ang zâwng te, a kohhran ang zawngte pawha kan rilru put, (p. 187) Rev Lalhmingchhuanga Zawngtein, ‘vei tak chunga’ a rawn ziak chhuak hi ka lãwm hle mai. ‘Bing rilru’ a tih bawk, khaw te rilru tia a vuah hi kohhran pâwl hrang hrang kan inpumkhat theih loh chhan berah a ngai a (p. 190). “He khaw te rilru hi mahni khuaah te, mahni party-ah te, mahni kohhran pâwlah te kan vawn tlat chuan, kan duh ang chuan i kal zêl phawt ang u hmiang, khua chu a la vâr har deuh dâwn a ni mai a,” (p. 192) tia thu a keuh thlûkna bung hi ngaihnawm tak a ni.

2.11 Milem Biakna leh Mizote : “Tam tak chuan kohhran pâwllte hi kan pathian a” (p. 197) tih thu kengtu bung hi he lehkhabu chhiartutena an hmaih ka hlauh berte zínga mi a ni. Phêk ruk lek awh chung siin ka rilru a luah nasa hle. “Inkhâwmte hi kan pathìan nasa khawp a,” (p. 198) tia a rilru a phawrhna bung hi, pasitawr inlafêkfawn tam tak ei loh tùr zínga mi a ni maithei!

2.12 Zawlnei leh Mizote : Hei pawh hi ka tuipui leh khawp mai; ka ngaih dàn ṭhenkhat pawh min sawhsawnsak phah hial! A ziaktu hi ka duh aiin a inthlahrung mah mah ka la ti zâwk a. Bible-a innghat tlat chungin, “Thuthlung thara ringtute hian zâwlnei kan la mamawh em?” tih kawng hnihin a rawn chháng a. Mizorama Zawlneite rawn chhuiin Dârphawka aṭanga Mimi-i thlengin a chhui hmiah hmiah mai. A hnuah Zawlnei Der leh Zawlnei Tak tih bung të-ah point ruk laiin a ṭhen sawm leh vek a; ngaihnawm tak a ni.

2.13 Rual Pawlna leh Mizote : He thupui, Mizotena kan buan ngai êm êm mai hi ṭhen nga-ah rawn ṭhenin, “Rual pàwlna kan lâk nat chhan” tiin bul a rawn ṭan a; rual pàwl a rem vek tawh loh thuin a rawn chhu zui. Mizo ṭhalaite, rual pàwlnain min hruai khaw lohzia a rawn ziak bawk a. Dr. Dennis-a ṭawngkam rawn hawhin, “Nakinah ‘rual’ hmâah kan ding dâwn lo va, Pathian hmâah kan ding dâwn a ni,” (p. 228) tih chu a thu keuh thlûkpiu nán a hmang. Bung duhawm tak a ni bawk e.

2.14 Anpui Kawp leh Mizote : Hun eng emaw ti laia ka lo buan ve tawh, anpui kawp chungcháng, ziah pawh ka tum ve uai uai ṭhin, inthlahrung miah loa Mizo ṭhalaite min rún méktu, LGBTQ+ chungcháng, Rev Lalhmingchhuangan a rawn ziak hi ka va’n lãwm êm! Research neia Mizote buanpui dik tak min lo buanpui hmasatu a nihna hi—ka làwmzia hi han hre ve hman tak se aw! Ani chuan a chhui a; chipchiar takin a bih kual a. Mizo ṭhalaite min rùn dàn leh kan buan dàn tùrah hmáwr min bàwkpui a ni.

2.15 Bat leh Mizote : Ka chìn fo, bat chungcháng a rawn ziak a. The Great Depression aṭanga Industrial Revolution a rawn chhui chho a. “Sum hi kan thawh chhuah pawh ni se, thawk chhuak theia min siamtu chu Pathian a nih avângin, kan sum kan tih hi Pathian sum a ni,” (p. 276) tia a tlipna bung hi ngaihnawm tak a ni.

2.16 Thut leh Mizote : Speaker ni thut, hausa thut, lâr thuta lâr lo leh thut, pasal nei thuta nuthlawi ni leh thut, pathlawi ni thut, ram hmanngaih thut, hmangaih lo leh thuta eiru thut, inthlan dâwna zawlnei ni thut… (p. 277) chungcháng; Mizote min ti chhetu, kan hri vei dik tak, ziaka dah awm ngai miah lo, ziaktute ziah ngam loh chu, duh aia hmaa min boralsan ta Rev Lalhingchhuanga Zawngte hian a ziak kîlh kêlh e. Ram ṭhatna duha chhiar ngam chuan chhiar mawlh teh se. Beng ti ngawng tlat duhtu erawh an tam tho ang; a ziaktu hi mi huaisen, sawrkar lama pú nei ve lo a ni miau a!

2.17 Mikhual Rilru leh Mizote : “Khawvêlah hian neitu rilru nge i put a, mikhual rilru? Kristiante hi khawvêlah hian mikhual em kan nih le?” (p. 287) tia chhiartute min zawhna leh a chhânna awm nghal, he bung hi mi mal leh chhûngkaw tin tán hmaih phal chî niin ka hre lo.

2.18 Thlarau Thianghlim leh Mizote : Ka lo ràl vei ve êm êm ṭhin, ka tlángaupui ngam si loh hi he lehkhabu ziaktu hian ka pawm zâwng tak maiin min rawn phawrh chhuahsak a. Data fel tak nèn min rawn chhawp chhuahsak a, thil hlu a ni. “Thlarau Thianghlim nihna” kan bozia aṭangin bul a rawn ṭan a, Pathian a nihzia min fah mawlh mawlh mai.

3. Khaikhâwmna : He lehkhabu ziaktu thu ken leh a thu thlûkna te, Pathian thu a kalpui dàn leh kan khawtláng nun a thlìrnate hi a zauin a zalèn hle mai a. Fak chiama ṭha chî a ni mai lo a; chhiar a, zir a, bihchian hnua hlâwkpui tùr chî lehkhabu a ni zâwk. Tin, a chhiartute paw’n, “A va ṭha êm!” ti ngawt lo a, a taka hlâwkpuina an chan, an nun chhuahpui ngei ka ringin ka beisei tlat bawk a ni.

‘Savun Kawrfual’ champion-puitu hian a buan lai hi a buan hneh khawp ang a; mahse, kan zíngah a awm ve tawh miau si lo a! Amah chán tawh mah ila kan la chan chhun, a thu leh hlate hi chuan min dampui reng tawh thung ang.

Zirsangkima