World Folklore Day (22th August, 2021)
Folklore hi mihring pian ruala piang, mihring tluk zeta upa tiin an sawi ṭhin. Folklore chuan mihring rilru puanchhuahna leh inbunruahna thil engkim hi a thlir avangin mihringin a ngaihtuahna a chetchhuahpui rualin a piang ve nghal a tih theih ang. Folklore thumal tak erawh hi chu a piang tlai hle thung a.
English scholar pakhat William John Thoms-a chuan kum 1846, August ni 22 khan Ambrose Merton-a’n thupui zingbing a chhuahna chanchinbu ‘Athenaeum’ an tihah chuan ‘folklore’ thumal chu hnamzia, hnam chin ṭhan thil, puithuna, rilru sukthlek, rochun thu leh hla leh rochun thil reng reng sawina hming atan hman a lo rawt a. Chuta ṭang chuan khawvel ram hrang hrangah hman hlawh ber a lo ni chho zui ta a ni.
Khawvelin helam sawina hming inṭawm theih kan lo neih ṭanna a nih bawk avangin August ni 22 chu ‘World Folklore Day’atan hman a lo ni zui ta a. August ni 22 (Pathianni) hi a champha vawi 175-na chiah a ni.
Folklore thumal a lo chhuah hma kha chuan ‘popular antiquities’ emaw, ‘popular literature’ tihte hi sawi dan tlanglawn pakhat a ni a. Chu bakah chuan hnam upa deuhte chuan folklore thumal pian hma daih tawh aṭangin an mahni ṭawngin sawi dan bik an lo nei thlip thlep tawh bawk.
Entir nan, German chuan Volkskunde, Swedish chuan folkminnesforskning, Finnish chuan kansanrunoudentutkimus ldt., tiin. Hetiang zulzui deuha ‘rochun thu leh hla’ emaw, ‘rochun thil vawn’ tia Mizo ṭawnga an lo dahte hi hmanzui zel atan pawh a iaiawm lo hle.
World Folklore Day hi khawvel hmun hrang hranga folklore pawl (organisations) leh zirna in (instititutions) tam takte chuan rochun thil hlun zirchianna atan leh kût buatsaihna hunpui atan te pawh an lo hmang ṭhin a. Amaherawhchu, kumin hi chuan hrileng avangin folklore pawl tam takte chuan online hmangin rochun thu leh hla zirhona hun hi an buatsaih hlawm a ni.
Kan ram ṭhenawm Bangladesh-ah pawh ‘World Folklore Virtual Festival’ tiin online hmangin an buatsaih ve mek a. ‘Mizo Folklore Society’ pawhin hemi denchhen hian ‘Mizo Performing Folk Art’ thupui hmangin Webinar buatsaih a tum bakah, tualchhung media (Zonet) lama tihchhuah turin Mizo Folklore chungchang sawihona hun hman a tum bawk a ni.
Folklore chuan ziak awm hmaa hnam zia (culture), thu leh hla (literature), hlahril (song), thawnthu, thufing, tehkhin thuril (parable), thu khirhkhan (riddles), zai leh lam, hnam chin ṭhan thil (customs), hmuhtheih loh rin thil (beliefs) adt., ṭawngkaa an lo inhlan chhawn tak zel te hi a ni a. Hnam chanchin, tih dan, rin thil leh thuro chhiah thil engkim chetzia leh ṭawng kaa an lo inhlan chhawn zawng zawng hi folklore chuan a huam vek a. Tuanmang thawnthu leh pasalṭha chanchin te, thawnthu rochun leh ramsa thawnthu te, sakhaw serh leh sâng inthawina aṭanga a kaihhnawih thil, bawlhlo kawih dan te ṭawngka leh chetziaa an lo inhlan chhawn zawng zawngte hi folklore chuan a huam vek a.
Chutiang bakah chuan hun leh khawsak phung inthlak danglam rual hian folklore hi a piang reng bawk. Entir nan, hrileng avanga kan inkharkhip chhung pawh hian fiamthu, khual thu thang, taskforce te chet dan hrang hrang ldt., sawi tur kan hre ṭeuh awm e. Folklore hian thu dik a zawng hran lo va, hnam zia leh tawnhriat thil tawh phawt chu a huam vek a ni. (Mi thiamte hrilh fiahna chu hawh buai tawh lo mai ila)
Folklore zirna hi hnam hmangaihna thinlung aṭanga lo piang tih theih deuhthawin kum zabi 18-na leh19-na chho vela ram hmangaihna rilru kaithotu ber pakhat a ni a. Grimm Brothers ten kum 1812-ah German leh a chhehvela rochun thu leh hla tla darh tawhte chu an la khawm a, thawnthu hmangin unau an inchhui chhuak a, hnam thil vohna leh chawisan duhna rilru inmung mek pawh nasa takin a ti ṭhang duang hle a. Europe ram lamah pawh folklore hian ngaihven a hlawh phah viau nghe nghe a. England ram bung hrang hrangte pawh ram lian zawk siam turin an lo inzawm khawm ta hial a. Kum zabi 19-na chawhnu her lama folklore kha chuan tunlaina (modernity) rilruin an hnam zia a eichhiat loh nan folklore hmangin hnam tam takin ṭan an khawh a tih theih bawk ang.
He rilru hi world folklore day vawi 175-na a lo her chhuah ruala kan ngaihtuahho atan han sawi zui ka duh chu a ni a. Mihrang Siamkima Khawlhringin, “Kan rilrua Rih dil bo hun hun chu kan nihna leh pianna ram hloh hun tur a nih si avangin ral hlentir chu phal chi a ni lo,” a lo tihte nen pawh khan a sawi zawm theih viau awm e.
Hnam changkang apiangin anmahni hnam zia leh chanchin an ngaisangin an ngaihlu thiam a. German, France leh English-hote'n an hnam an inngaihsanziate phei chu sawi fiah hranpa a ngai lo hial ang. A bikin ni tla seng lova roreltu intingatte phei hi chuan a awp ram zawng zawngah an hnam zia leh rilru an kui ṭiak vek emaw tih tur a ni hial a. Entirna'n, Africa rama thu leh hla zirtirtute chuan a ram neitute hnam zia (culture), chin ṭhan thil (custom), puithuna (superstition), rochun thu leh hla adt., an thlahtute aṭanga an lo inhlanchhawn thilte chu sirah hnawlin khawvel hmun hrang hranga an lo phochhuah tawh sa; Shakespeare-a leh Chaucher-a te thu leh hlate chu thiamna teh nan ber an hmansak a. Homer-a leh Milton-a Epic te pawh Epic ropui berah an ngaih phah hial bawk.
Heng Greek finna rinchhana rawn inhrual mum tawhte thu leh hlate hi sawi nêp theih a ni hauh lo. Amaherawhchu, thil ropui zawng zawng hmun khatah a chhuak bik lo va. Africa-a rama chengte aia folklore hausa leh ropui khawvel hmun dangah a awm bik chuang lo. An thlahtute aṭanga an lo inrochunte kha phochhuah tlak a ni ang tih rin ngaihna an hre lo va, an zirna buzawlah hmun a chang hek lo. Yugoslavia-a Epic tlar 13,000 ṭawngkaa an lo inhlanchhawn te, African American-ho zinga lar em em hla hla inchhang ‘Dozens’ an tihte kha a neitute'n ngaihsan nachang an hriat hun a tlai hle.
Hnam tam tak boralna ṭhin chu an chhehvel hnam lian leh chakte an ni fo a, vanneihthlak takin min hual veltute hnam zia hi kan ngaisang bik lo va, an ṭawng leh hnam ziate phei chu zir chhawn tlakah kan ngai meuh lo va, an lakah chuan kan indahsang ve viau nghe nghe. Mahse, finna leh thiamna te, ṭha leh mawi, fel leh dik, kan tehna engkim mai hi hnamdang tarmit, media leh zirna in kaltlanga kan hmuh leh kan hriatte aṭangin a ni ber a. Kan tun dinhmunah chuan hnam dang zia leh chin thil engkim kan la lut a, mahse, keimahni aṭanga chhuak ve a awm meuh lo a tih theih. Helai zawnah hian hma kan sawn hret pawh a ṭul awm e.
Folklore huang chauh lovah pawh kan zirnate hi hnam rilru leh khawthlir mila her rem theih apiang chu kan her rem thiam a hun chho hle a. A bikin thu leh hla huang lamah hian hnam dang bukthlengah kan khai a, kan buk tling fo thei ṭhin lo. Chuvangin, Mizo thu leh hla tehna tur bukthleng thar (theory) kan ngaithuah ve mai te pawh a ṭul chho ve hle tawhin a lang. Mizo pûm chhuak hmanga hnamdangten an thu leh hla an buk ve hun tur phei chu nghahhlehawm tak a ni.
Eng pawh ni se la, khawvela culture ropui ber pakhat, a ngainatawmna leh a mawizia tehna aṭanga a aia duhawm zawk khawvel hmun danga awm thei tawh chuang lo; kan neihsa hi vawnghim satliah ringawt lovin a phochhuah dan zir ṭan ila. A dika dik chuan kan Zonun mawi, sem sem dam dam, kan inngaihsakna, kan tlawmngaihna adt., te aia mihring nun mawi zawka a vulna ram hi khawiah mah a awm a rinawm chuang loh. Kan chhak lam ram ṭhenkhatte'n an chhuan em em Confucianism-te ai pawhin a ropui lo hauh lo va; han khaikhin aralah chuan Zo-zia aia buk rit tur eng hnam mah hian an nei lo zawk hial ang. Mite entawn theih tura phochhuah thiam mai a pawimawh ang.
A tawp berah chuan he kan Zoram khawvel aṭang hian khawvel tieng thei finna leh thiamna, hausakna leh cherhlun thil puak chhuak tur kan la nei ve ngei ang tih beisei ila. Chutihrualin, kan hnam intodelhna ber pakhat kan folklore phochhuah hi tun dinhmuna kan tihnghal theih pakhat chu a ni a. Thawnthu huang lam tlem azawng kan luhchilh bak hi chu la khehchhuah loh hlir a la ni zawk a. Chumi hre tur leh a hlutna haih chhuak tur erawh chuan zirna inah awmze neia kan luhchilh hmasak erawh a ngaih a rinawm. Mizote bakah a pu darh zel tur hnam dangte pawhin degree an rawn lak theihna tur khawp a nih avangin a neitu hnamte pawh hian ngaihlu deuh deuh ila. Kan danglamna hi kan mawina a ni a, kan hnamziate hi kan ropuina a nih avangin chawisang thiam ila, a phochhuah kawngah pawh ṭan i la zel bawk ang u. Hei hi tharum lova kan hriamhrei (soft power), kan hnam dinchhuahna tura kan hman ṭangkai nghal theih a nih a rinawm.
Vanlalṭana Khiangte (Mizo Folklore Society)