LALDENGA KHA... (Reminiscences of Laldenga)

July ni 7, 2021 hi Laldenga thih aṭangin kum 31-na a lo ni ta reng mai - Hun hi a kal chak hle mai.

Laldenga kha pa danglam tak a ni a. Mizo dangte tih ngai loh a ti a, nihna danglam bik a neih avangin Mizote hi khawvelin tute nge kan nih min hriat phah bawk a. Mizote chu eng dinhmunah nge kan awm a, tute rorelna hnuaia awm nge kan nih tih te an hriat phah ta a ni. Engvangin nge Laldenga hian politics hmanga Mizote chu a tawh chet vak mai? Eng nge a ṭulna? Eng vang nge? Eng tin nge a kal zel dawn? tih chu khawvelin a thlir ṭhup a. Heng hi Laldenga ngaihtuahna che vel lo lang chhuak chu a ni.

Kum 1895 khan Kaisela Ngente Chawnghawih leh Laldenga pu Tairuma Ralte Kawlni Kawltung chuan Pukpui khua an din a. An in sakna piah lawk kawng thlangah hian Pukpui khaw hming put chhan, puk lian vak lo a awm a. November ni 9, 2004 khan Kaisela Ngente Chawnghawih fapa Suakhranga, Ngente Chawnghawih, kum 92 mi chu a inah ka kawm a. Heng hun lai hi chuan Mizoramah hnam dang reng reng an lut ngam lo - thih an hlau va. Sap leh Vai lo lutte pawh kha an lo kap zel a ni. Laldenga chungah khan thil danglam tak tak a thleng a, chungte chu i lo en thuak thuak teh ang.

1. Serkawn Middle School Scholarship Exam results a nghah lai hian an Headmaster, H.W. Carter chuan uluk taka chaw ei buatsaihin, Laldenga hi milian thleng ang maiin, chaw ei-ah a sawm a. Naupang Laldenga chuan chu chu a hrethiam pha rih lo hle. Laldenga awmdan zel tur kha an Headmaster khan a thlir thui hle a ni tih a hriat theih. Politics a khelh hnu daihah a hrethiam ve chauh va ni.

2. Kum 1944 khan British India sipai-ah a lut ve a, Indian Observer Corps-ah a lut. Hei hi an ṭhiah hnu khan Indian Ordnance Corps-ah an dah a. AOC a train zawhin Havildar Clerk-ah an dah ta a, Jabalpur-ah an thawhtir. Heta ṭang hian Burma-ah an sawn chho a, Mandalay-ah a awm. Mandalay Office aṭanga lehkha thawn chhuahte chu a lo kir leh zut zut a. An Superintendent chu London mi, Captain a ni. Laldenga thawhna hmunah a lo kal a, "Laldeng, enga ti nge lehkha i thawn sual luih vak vak?" a rawn ti. Laldenga chuan "Ka naute hna an la thiam vak lo va. Ka lo enpui tawh ang e," tiin a lo dawngsawng a. An Superintendent chuan, "Nangmah a ni thawn sualluitu chu," a ti tlat a. Laldenga thinrim chuan, "I vun ngona em ni i chhuan a, chutia min hauh chu le," tiin an pu hmaah chuan a ding ve ta a. An pu chuan pistol a phawrh a, kah tumin a tin nghal a. Mit khap lovin a meng bial kul mai a. Laldenga pawh chuan a bula LMG intung chu a la a, a kau ve rap bawk a. Rum taka inmelh chunga silai-a an intin reng lai chuan an Pu chuan a pistol a la a, Laldenga pawh chuan a silai chu a kau reng bik ta lo va. An pu chuan, naktuk tlai lam Dar 3:00 p.m. ah ka Office-ah mi rawn hmu rawh," tih leh chhuah a rual a.

A tuk tlai dar 3:00 p.m. ah chuan an pu chu a hmu ta a. An pu chuan a hma zawn tak ṭhutnaah chuan a ṭhuttir a. "Laldeng, nimin khan engati nge Pathian min siam dan hmusita min hauh? Vun ngo tura siam kan ni a, nangni vun hang turin a siam che u a. Tun chinah khatianga mi hauh leh chuan ka kap hlum ang che," tiin a chhuahtir leh ta a.

An pu ṭawngkam aṭang hian Laldenga chu politics-ah a lo piangthar ta a ni. Pathianin vun chi hrang hrang, ṭawng chi hrang hrang, hnam zia chi hrang hrang te, ei leh in tur pawh inang lo takin a siam a. Chenna ram a pe a. Chu ramah chuan mahni ṭawng ṭheuh hmanga mahni hnam zia ang anga ei leh in tur leh mahni ram leh hnam ṭheuha ro inrel turin a din a ni tih a hre chiang ta a. Mingo-hovin Mizoramah ro an rei pawh chu a dik lo a ni tih a hre chiang ta hle a.

Mahni hnam zia ang zela nung tur kan ni tih a hriat chian em avangin Mizo District Council-a a thawh lai pawhin Mizo Cultural Society a din ta reng a. Hetah hian Secretary hna a chelh a ni. Sipai aṭanga a ban hma deuh aṭangin Mizo zalenna thu hi chu a ti ti tui ber a ni tawh tih Mizo Sipaite khan an sawi. He Society aṭang hian zawi zawiin hma a la hret hret a ni.

3. Kum 1959-a mau a tam hnu khan Mizoramin buh kan thar tlem hle a. Sazu-in min seh sak nasa a. District Council hian Mizoram chu kan ṭam a ni tih puang mai se, tia mipuiin an nawr leh, Ch.Saprawnga, CEM khan, "Semrual chuan kan ṭam lo," a ti tlat a. Sem rual chu a tum chuang si lo va. Mizo Union chuan Ch. Saprawnga chu Assam sawrkarah buhfai dil turin an nawr a. "Vai laka kut dawh ka zak," a ti tlat a. A mite rilṭam ei tur a dil zak tlat kha a mak hle a ni. Mizoram, India a hruai lut tur chuan a zak miah si lo a nih kha. A finna leh theihna zawng zawng sawm khawmin India-ah min hruai lut a. Vai nek tur chuan a zak si.

Laldenga chuan Mizo mipui rilṭam mangang tur chu a hre reng a. District Council aṭangin chawlh a la a. J.F. Manliana te, R.B. Chawnga te, C.Rokhuma te leh R. Dengṭhuama leh R.Vanlawma te nen Mizo National Famine Front an din a. Aizawl leh a chhehvela mipui an ko khawm a.

Assam Chief Minister Bimala Prasad Chaliha chu April ni 12, 1960-ah Aizawlah a lo kal a, Circuit Bangla-ah a thleng a. Bazar Bungkawn aṭangin mipui chuan kawng kan zawh a, kan au rual dual dual a. Circuit Bangla kawtah an ding cheng hmur mai a. Laldenga leh J.F.Manliana chu Assam Chief Minister be tur chuan Circuit Bangla-ah an lut ta a.

J.F.Manliana chuan Chief Minister hnenah chuan, "Kan kham khawp buh kan thar lo va. Sazu-in min eisak nasa a. Kan thar bak hi a thlawna buhfai min ei tir chuan, kumina kan buh thar hi nakkumah kan ei ang a. Sawrkar pawh a inseng tlem ber ang," tiin rawtna a siam a. Assam Chief Minister B.P. Chaliha chuan, "Motor kawng in nei si lo va, motor kawng lai ula buhfai ka pe ang che u," a ti a. J.F.Manliana chuan, "Phai Vai-ho tui lian leh khaw khengin a tihbuai chang khuan an dil miah lovin an mamawh zawng zawng rang takin in pe a. Keini Mizote chuan kum sawm hma lamah khan Mautam tur thu leh, mautam avanga kan ṭam ṭhin thu te kan hrilh lawk che u a. Tunah a lo thleng ta a, kan ril a ṭam thu kan hrilh che a, bawngtuthlawh ha min kawhhmuh a. Mizote hian bawngtuthlawh ha kan ei thei lo," tiin a chhang a. B.P. Chaliha chu a thinrim kher mai.

Laldenga a lo inrawlh vat a. “Buhfai chu a thlawna min pek theih si loh chuan, kan Kristian unaute, khawvel ram danga chengten a thlawna min pek an chak em em a. Min pek theih nan tukinah hian 'permit' min pe ta che," a rawn ti a. B.P. Chaliha khan a chhang mai thei lo. Nakinah chuan a rawn ṭawng chhuak ta a. “A ba-in buhfai chu ei rawh u" a ti ta a. Assam sawrkar buhfai chu a thlawn ni lovin, 'a ba-in' kan ei ta a, kan rul ta lem lo a ni.

4. Mizoram Independent puang thei leh bawhzui thei awmchhun a ni. Mizo mipuiin buai kan tlin tawh lo ve, lo chhuak rawh u, remna zawng rawh u, kan tih avanga remna zawng an ni a. Politics pawl hrang hrang, Tlawmngai pawlte, Kohhran hrang hrangte remna zawng turin kan ṭawngṭai reng a. Mimal pawhin remna zawng turin nasa takin an sawm bawk a. Mizo zawng zawng ṭangrualin remna hi kan sual chhuak ta a nih kha maw.

Democracy Dan-a a chak zawk leh zawk loh pawh fiah lo va, a sawrkar Prime Minister-in a rawn ral ṭhiah hnu-a Vanapa Hall-a a thusawiah khan, "Mizoram chu India ram aṭangin ka zuk lak chhuah vek tawh kha. Nakinah ṭhangtharten an la rawn zir ang a, kan remna thu ziak aṭang hian an la harh chhuak ang. Mahse, sawi ve hlek suh u, an man mai ang che u," tiin a sawi.

Mizo Politician zingah Laldenga anga khawvel ram ropui tak taka roreltute pawhin an ngaihsan em em leh, hnuai zawk ena an en theih miah loh an la awm ngai lo va ni.

Indira Gandhi nen khan Mizoram dinhmun an sawi dun a. Laldenga khan, "Mizoram chu India-ah a la awm ngai lo a, awm tur pawhin tuman kan la sawi ngai lo” a ti a. Indira Gandhi khan, "Awm e, sixth scheduled hnuaiah District Council neiin in awm alawm" tiin a chhang a. Laldenga chuan, "A nih leh District Council hnuaiah chuan kan awm ang e, titute chu tute nge han sawi teh?" tiin a chhang leh a. "Tuman District Council hnuaiah kan awm ang e, an ti lo. Kan tan chuan India Constitution hi 'barh luih constitution' a nih hi," a tihkhum a. Indira Gandhi pawh khan "A lo nih tak chu maw le!" a ti ta hial a ni.

Prime minister Morarji Desai pawh khan "Laldenga ka hmu duh e," a ti a. An rawn hruai a, "Laldeng, eng nge i la tum?" a ti khur khur a, awlsamte hian Laldenga khan, “E, India leh Mizoram chu British leh Canada te, Australia leh New Zealand te nen an inlaichin ang hian inlaichin ila ka ti" a ti a. Morarji Desai chuan, "Chu, Independent i la tum zel a ni maw?" a ti khur khur a, Laldenga khan, "India Prime Minister meuh hian British leh Canada te, Australia te leh New Zealand te inlaichin dan hi i lo hre chiang lo reng a ni maw?" a'n tih meuh chuan a ngawi leh mai si a.

Khatih laia Mizoram Chief Minister khan India state naran lo dil ve chhen lo se chuan British leh Canada te inlaichinna ang pawh hi a hawn a rinawm hle. Bhutan ram anga Protectorate State ang te pawh hi hmin mai thei a ni.

Laldenga thusawi ṭhenkhat i lo en lawk teh ang.

1. Nunna pasarih pawh nei ila kan ram leh hnam tan ka hmangral vek ang.

2. Kan naupan laia kan kawr chu puitlin thlengin kan ha thei lo.

3. Mizote hi Pathianin Mizoram vaivutin min din a, Mizoram vaivutin min chawm lian a. Kan ramah hian tumah kan laltir a thiang lo.

4. Politics-ah Full Stop a awm lo.

5. Tuna kan dinhmunah hian rahbi kan siamṭha ang a, kan kal zel ang.

6. Min Siamtu, kan Pathiana innghat tlatin, Hnam ding chhuak tura a siam kan ni tih ring tlatin, kan ram leh hnam hi i enkawl ang u.

7. Mizo Hnam, Mizo Nation, tundin tumtute avangin a ni khawvelin min hriat.

8. Mi dangin eng nge an ziritr che u? "Hawh u, kan pawlah lo tel ula, rawngva ka pe ang che u, IRDP ka pe ang che u," tih hi Israel fate politics a ni lo.

9. Kan Pasalṭha Martarte thisen avangin Mizoram chu zahawmah a awm ta a ni.

10. Keini Zofa, hnam tlemte hian rahbi ṭha kan rah a, lei rema kan ke kan rah hmasak loh chuan, India mipui maktaduai tam tak zingah kan tel thei lo vang.

Isaac Zoliana