Written by
Dr. Mahminga Sailo Waggin’ Tails
Bawngkawn

Covid-19 leh ran chenpuite

Covid-19 hripuiin min nuai e
Covid-19 hripuiin min han luhchilh zet chuan, kan ni tin nunphung a buai a. Hripui darh chak leh inkaichhawn awlsam tak a nih avangin, Biak ina inkhawm hial pawh chhunzawm theih a ni ta lo.

Hun eng emaw chhung chu, hripui hian min tibuai tam dawn lo a ni ang tih hial khawpa kan ngaihnep leh palzam lek lek hnuah, kan inrin hmain min luhchilh thuk tial tial mai si a. Mihring ringawt ni lo, ran chenpuite pawn an kaiin an thehdarh ve thei tih thuthang te a awm leh zel takah chuan, ran chenpuitute tan rilru a nuam thei bik lova. Duat leh ngaina taka an chenpui, a ṭhen phei chuan chenpui satliah lova an khum tawmpui hiala enkawlte an nih avangin, zawhna kan dawng ve ta fo mai.

Thu dik karah, belhchian dawl lo a chhuak ve zel bawk nen. Covid-19 thlentu lah hi, insiam danglam fo ṭhin a ni leh zel si a, inven dan leh fimkhur dan tur te, hridanna lak leh lak loh thlengin a chiangkuang lo nuai rih si a. Kan buai a nih hi.

Ran chenpuiten an vei ve!
Khawvel ram dangah, ran chenpui - a bikin Ui leh Zawhtein Covid-19 an vei tih finfiah tawh ṭhin niin, hengte hian Covid-19 vei te nena inngheng renga an chenhona aṭanga kai an ni tlangpui. Vawiin thlengin, ran chenpuite aṭanga mihringin Covid-19 kan kaichhawn theihna erawh a hniam hle thung tih, Covid-19 chungchanga mi thiamte chuan sawiin, ran chenpui aṭanga natna kaichhawng hriat a la ni rih lo.

Covid-19 vei mekin ran chenpuitea natna an kaichhawn dan zir chianna, Medical News Today-in kumin June ni 11-a a tarlan dan chuan, ran chen­pui Covid-19 hri kai zingah, ui zaa sawmthum leh pakhat (31%) leh zawhte zaa sawmli (40%) ten, an pi leh pute, Covid-19 vei mek aṭangin an kai chhawng a. Heng zingah hian ui/ zawhte siam (a til emaw chhul lak)-ten Covid-19 hi an kai tam zual niin an finfiah.

Chuvangin, Covid-19 veite chu, an ran chenpuite lak aṭangin an inthiarfihlim ngei tur a ni, tiin thurawn an siam bawk. A tlangpuiin, zawhte leh ui te hian, an pi leh pute, an taksaa Covid-19 natna, a lan chhuah aṭanga ni 11 aṭanga ni 51-na chhungin Covid-19 an kai chhawng tlangpui tih finfiah a ni.

Ran chenpuiin Covid-19 hi vei ta pawh ni se, nunna chan phah hial khawpa natna a thlen ngai lo va, tlang hrileng awmna chi khat angin a lang chhuak tlangpui ṭhin. Thih phahna khawp hiala Covid-19 vei ngat phei chu finfiah a la awm lem lo. Kum 2020, March thla khan Hongkong khawpuiah Ui kum 17 zeta upa chu Covid-19 a kai tih an hriat hnuin boral mah se, a nat dan erawh Covid-19 natna lan chhuah dan nen a inan loh thu tarlan a ni a. Nikum vek, July ni 11-ah, America rama Ui pakhat Buddy tia koh, German Shepherd Dog, kum 7-a upa chu Covid-19 a kai tih finfiah ve leh tho niin, hei pawh hi ṭhalbe cancer chi khat (lymphoma) vanga na reng tawh niin, a thih chhan erawh Covid-19 natna nena inlaichinna a neih loh thu tarlan a ni bawk. Covid-19 veiin, an ran chenpuite vei ve niawma an ringhlel a nih chuan Veterinarian hmelhriat hnaite biain, anni'n ran damlo enkawl dan an hrilh thei mai ṭhin.

Kan ran chenpuite'n Covid-19 hri an vei ve hlauh a nih pawn, hritlang áwmna chi khat ang mai a ni kan tih tawh kha. An taksaah danglamna a thlen ve a nih paw'n, natna buaipui tham a ni lo tlangpui. Chuvangin, rinhlelh leh ngaihbel theih awma an awm a nih pawhin, hlauhthawn chiam a ṭul lem lo. Taksa chak tawk loh leh hriselna pan deuh chu an khua a sikin, an chaw ei a tui lo va; infiam peih lova zawiin an nguai ve ang. Thâwk lak harsat chang a thlen rualin, thaw erawh a rang zawk ang a, hnar za vanga hahchhiau leh hrawk zaa khuh kharh kharhte pawh an nei ve mahna; tin, hnap fim a tawlh ve hial thei. An mit bawr vel mitek vangin a felfai thei meuh lova, uak leh luak zauh zauh a thleng thei. Tin, an kua a ṭha lo thei bawk.

Hetiang a nih avang hian, ram changkang ṭhenkhatin fimkhur thuhlaah ran chenpuite'n Covid-19 an kai leh kai loh an finfiah tih mai lovah chuan, ran chenpuite tana Covid-19 finfiahna hi kalpui a ṭul lo niin an la ngai a. Kan hma hun tawn zelah te chuan, a ṭul leh mamawh a zirin ran chenpui tana Covid-19 finfiahna an siam chhuah hun pawh a thleng mahna.

Hmai tuamsak an ngai lo

Ka sawi lan tawh ang khian, ran chenpuite hian Covid-19 thehdarh kawngah pawimawhna an neih rih loh avangin, keini tih ṭhin anga an hmui/hmai tuamsakte hi tih miah loh tur a ni. Hmai tuamna khan an tan harsatna nasa zawk a thlen theih zawk avangin. An ka leh hnar aṭanga taksa lum leh vawhna thunun an nih avangin, hmaituamna hian an taksa inrelbawlna tibuaiin an nunna atana a hlauhawm thei. Tin, ui note leh ka hlei rualah phei chuan, an hmaituamna ngai thei lova lo ei palh maina remchang a tam zawk bawk. Chu ai chuan natna an kai lohna turin, kawng dangah kan fimkhurpui zawk tur a ni ang.

Ran chenpui hmul aṭanga Covid-19 kaichhawn?

College of Veterinary Medicine, Ohio State University-in an tarlan danin, ran chenpui hmul emaw taksaa Covid-19 hrik a dam hun chhung hi sawi chian fak theih la ni lo mah se, an nihphung ṭawmpui leh laichin hnai natna hrik dangte nena khaikhinin, hun rei tak erawh an dam thei lo tih a chiang sa a; khaw lum leh hnawn dan a zirtein natna hrik dam chhung sei ve deuh thei mah se. An taksaa natna an phurh kual theihna hun hi a hniam hle niin an tarlang. Chuvangin, ran chenpuite hian Covid-19 hrik thehdarh kawngah ṭangkaina an nei rih lo; hun lo kal zelah erawh natna hrik inthlak danglam vang erawhin thleng thei tho ni mah se. Tin, kut silfaina (hand sanitizer) emaw bungrua kah thianghlimna angte hian ran chenpui taksaa hman a ṭul loh bakah ṭangkaina a awm lem lova, an vun tana harsatna dang thlentu a ni thei zawk, hman loh tawp tur.

Eng tia fimkhurpui zel chi nge?

Covid-19 natnahrik chungchang leh a inkaichhawn dan hi chiang faka sawi kilh kelh theih a la nih loh avangin leh natna hrik insiam danglam fo a nih avangin, vawiin thlengin Covid-19 hrik chawlhlawkna/phur kualtu (intermediate host) hi la chian theih a ni lo. Chuvangin, hun lo kal zelah, kan ran chenpui taksa hial pawh natnahrik hian a la hmang tangkai mai thei, sawi theih a la nih loh avangin, kan theih leh phak tawka thianghlim leh hrisel a kan chenpui zel a ṭhain a him ber mai.

Kan ran chenpuite, mi hrang nena inchhaih a, infiamtir mai mai loh ni se. A theih chin chinah an chhuah vah vel thunun ṭhin ni zel rawh se. Tin, chhuahpui pawhin kaihna hrui sei ṭha pangngai nen, kan thunun theih china kalpui ṭhin ni se. Hei hi hripui len lai loh pawn, ran chenpuitute chuan kan tihmakmawh a ni reng reng bawk a. Chin dan ṭhin pangngai angin, vantlang hmunah reng reng, ran chenpuite hruai loh ni se. An taksa hriselna ngaihpawimawhsakin, an mamawh chaw ṭha, a hun taka rulhut hlo leh hridanna pekte chhunzawmsak zel ila. Tin, chhungkuaa ran chenpui neite chuan Covid-19 hridanna lak ngei tum vek ila. Hri danna la la lote lakah kan ran chenpuite thiarfihlim zel bawk ang u.

Dr. Mahminga Sailo Waggin’ Tails, Bawngkawn