Mak An La Ti Ang
Kum 1990-1991 velah khan Aizawlah Proxyvon a hluarin ṭhalaite'n nasa takin an chhiatpui a, chu chuan ram hmangaihtute rilruah ṭhahnemngaihna rawn tuhin, an hmangaih an ram tan ke pen chhuah a ngai tih hriattir-in an theihna zawn zawnah an pen chhuak a. Kha ram hmangaihtute zingah chuan Bethlehem Branch YMA, Aizawl pawh chuan an theih ang angin hma an la ve a, ṭhianho ṭhenkhat pawhin ṭhalaite'n ruihhlo tih an bansan phah takin tiin football hmangin hma an la a, game khata cheng 500/- inchawiin inkhel turin an sawm fo ṭhin. An tan hlohna hlir ni mah se sum hloh ai chuan nunna hloh zel an hlau zawk miau si a.
Chu tihlai chuan chhunah chauh a inkhelh theih a, ṭhalai tam takte chu chhunah inkhel mah se zanah an la rui thei fo mai. Zan khat phei chu Bethlehem veng ramri Venghlui-ah te, College Veng-ah te, veng leh veng ṭhalai rual chu an intibuai vak mai a, chu chuan ram hmangaihtute thinlung a deng dawt a, laipui mua kah ang maiin an rilru-ah a thawk na a, an thinglung a deng nasa a ni. A hmaa kan sawi ṭhianhote bawk chuan chu thilthleng chu ngun taka ngaihtuahin hma lak dan tur an rel a. Tichuan, football ringawt chu a tawk zo ta lo tih hriain zan programme siam a ngai niin an hria a, chu an ngaihtuahna chu bawhzuiin a hma pawha zai ngai lote chu an zai a, hla an phuah a. Hla pathum chauh nei chungin zanah concert an nei a, zan dar khat an thleng ve tho mai. Mipuiin an hlut a ni chiang!
Aizawl ṭhalaite ruihhlo tih nasat avanga ram hmangaihtute rawn penchhuakin mi ṭhahnemngai a rawn phochhuah zarah chuan Mizo Music Industry-a hming dai ngai tawh lo tur pawlho (band) an rawn indin ta a. Chung pawlho chuan an pawl hming atan "MALTA" tih an rawn thlang a, chu chu "Mak An La Ti Ang" tihna a ni. An rawn dinchhuah dan pawh a mak a, a ropui tawh laiin Mizo thu leh hla an tihhausak dan leh an tihhmasawn dan hi a mak tih loh rual a ni lo. An hlate'n zirchian an hlawh a, mi thiam tak takten a hlutna an rawn tarlan hunah phei chuan mi tinte hian Mak Kan La Ti Ang tih hi ka ring tlat. Mi thiam tam takte cho phur nan an hla tlem azawng zir kan tum dawn a ni.
MALTA hla tam zawk tihtheih tur hi an zaipu (vocalist) Pu Lalhmangaiha phuah an ni hlawm a. Ani hi pa fiamthu duh leh pa kawm nuam a ni a, chu chu a hlaah hian a rawn lang chhuak ṭhin. Matthew Arnold-an, "Hla hi mihring nun tarlanna darthlalang a ni," tia a sawi ang hian heng a hlaah hian Pu Hmaa nun a hmuh theih a. Fiamthu hla ṭha tak tak annih rualin inphuahelna hla (satirical poetry) ṭha tak tak an ni bawk.
Satire Hrilhfiahna
Mizote hian intukna, inphuahelna, indeuhsawhna, inkahna tihte leh ṭawngkam dengkhawng, midang hnuaichhiah leh elsen rana hla phuah emaw thu ziah emaw hi an ngah em em a. Heng thu leh hlate hi sapho-in satire tia an sawi nen thuhmun angah an ngai ṭhin a ni. Satire hi hmanlai aṭanga an lo chin tawh a ni a, Greek-ho chin hmasak nia ngaih a ni a;Arsitophanes, Horace leh Persius-te khan an hmang nasa hle ṭhin a ni. Satire hi hrilhfiah dan hi chi hrang hrang a awm a, hrilhfiah dan tlem a zawng lo tarlang ila.
Eng thil emaw atthlak tak, a nih lantirna tura hmuhsitna emaw, hnehsawhna emaw, deusawh leh hmusit taka hnawlna emaw, nuihzat bura hmanna ṭawngkauchheh a ni. (Abrams 159)
Mi mal nun emaw, kohhran leh khawtlang thil emaw, ram hruaina lam thil a ni emawa hlemhletna leh thil duhawm lote hnualsuatna leh demna ṭawngkam, thil atthlak a nihzia lantir tura hmusit tak leh deusawh taka tihelna hi 'satire' chu a ni. (Thanmawia, 684)
Heng hrilhfiahna kan tarlan tak hrang hrangte aṭang hian satire awmzia chu kan hre thei mai awm e. Satire hi ṭhenhrang pali-ah ṭhen a ni a, chungte chu:
i) Personal Satire: Mimal inphuahelna leh indeusawhna
ii) Social Satire: Khawtlang nun phuahelna leh deusawhna
iii) Religious Satire: Sakhaw lam thila inphuahelna leh indeusawhna
iv) Political Satire: Ram rorelna kawnga inphuahelna leh indeusawhna.
Hmanlai Mizo nun aṭanga tunlai thleng mai pawha Mizo thu leh hlaa dinhmun pawimawh tak luah chu intihelna/inphuahelna (satirical poem) hi a ni ngei ang. Mizo khawtlang nun leh hnamzia kan zir a, kan history-te kan chhui let phei chuan heng inphuahelna hlate hian indona hial a thlen ṭhin tih kan hre thei bawk ang.
Mizote hian hmanlai aṭang tawh hian midang phuahelna leh deusawhna hla hi an ngah em em a. Mizo hla hlui zinga Bawhhla, Hlado leh Chai hlate bakah, mi mal hmingchawi hlaah pawh hian inphuahelna tam tak hmuh tur a awm a. R.L. Thanmawia chuan intukna hla, Mizote'n an neih ṭanna chu 'Thlanrawkpa Khuangchawi'-ah khan niin a sawi a, Zuhrei tih thikin Buipui chuan pangpar a han beh ve thla rawk a, a mawipui ve ta awzawng lo mai a, chu chu hlain,
Thlanrawkpa khuangchawi niin e,
Buipuiin pangpar beh e;
Mawina nei lo, ṭhatna nei lo, su bui bui.
tiin an phuah el khum a. (Thanmawia 685)
He tihlai hian J. Malsawma erawh chuan hla-a inphuah-el (intu) kan hriat hmasak ber pakhat chu Dawithiam ve ve, Lalruanga leh Hrangsaipuia te an ni (Malsawma 163-164) tiin a sawi thung.
Heng kan tarlan takte aṭang hian eng zawk hi nge intukna hla lo chhuahna ni ang tih hi chhang thei chiah lo mah ila, thil pakhat lang chiang em em chu Mizote hian intukna hla hi an nei hma hle tih hi a ni. Hmasang aṭang tawh hian hnam ṭhenkhat hi chu hlaa inphuahel avangin an lo indo a, a ṭhen hla vangin an lo inrem tawh bawk. Hetiang hi an hla neih hmasakho kalphung a nih vang emaw, Mizo Chai hla tam tak pawh hian hetiang ziarang hi a tam hle bawk a ni.
MALTA hlaa inphuahelna ziarang kan hmuhte:
Sawi tawh angin MALTA hlaho hi an zaipu, Pu Lalhmangaiha phuah hi a tam zawk an ni hlawm a, tuna an hlaa inphuahelna ziarang kan hmuhte tia kan sawi turho pawh hi amah Pu Hmangaiha hla phuah zinga tlemte hmangin sawi kan tum dawn a ni. Pu Hmangaiha hian a hlateah hian mi chi hrang hrang chu sawi dan hrang hrang hmangin a phuahel ṭhin a, chungte chu sawi kan tum dawn a ni.
Hmangaiha hian a hla Hrangkekuali tihah chuan midangte chu a phu loh hlir an nih thu a sawi a; mahse, len tar a tum bik loh thu sawiin Hrangkekuali damchhung chuan a leng tar bik tur a ni lo tih chu a rilruah a tuh nghet tlat a. Chutia beiseina nena Hrangkekuali a han lem chu Hrangi meuh pawhin a lo hnar si a; chutia Hrangi'n a hnawl takah chuan a hnawlna thu chu lungloha la lovin tihel ran maiin he hla hi a phuah ta a ni.
Hrangkekuali tih hi midangin an hmanpui loh, ama bila a hman a nih avangin mimal (Hmangaiha) ṭawngkam bik (idiolect) niin a lang. He hla hi tlangval to lo hla niin a lang bawk a, chu chu a chang khatnaah hian kan hmu,
Tihian lunglai ka hnem vel a,
Nemte'n thai a tan ka va sawm a;
Lehlam hawiin hrangkekuali chuan,
"Awia! i chhe reuh," tiin, aw min hnawl e.
Hetiang hian Hrangkekuali chuan hnawl mah se beidawn a tum mai lo va, "Bei nge sei run dung,' tiin, Try zel nang e fam hma zawng," tiin chhai chhumzawm zel chu a tum tho a. Mahse, hetah tak hian Pu Hmangaiha danglamna kan hmu. Mite chuan an duhzawng leh an vei zawngte chu tlawn titih, fak titih deuhin, an duh loh hlau tak chungin an han lemin, an han chhai vel ṭhin a ni ngai a. Pu Hmangaiha erawh chuan,
Mangkhawh zum iang hrangkekuali,
A bawp kual sawn min lem thlu e;
Chhingmitthlaah suankual a cham,
Kei ka thinlai kham tu sawn.
tiin a ngaihzawng chu Mangkhawh zum ang zut a nih thu te, a bawp kual thu te, a bawp kual chuan suankual a an thute an sawi mauh mai a, a danglam bik a ni. He hlaah vek hian,
Lunglai ruk zawng a na ngei e,
Hrangi meuh pawn min han hnar chu.
tiin phuah ve bawk mah se a hla thu dang han en hi chuan Hrangkekuali hnawlna chu a lak nat vak a rinawm loh.
He a hla bakah hian a hla dang 'Rotuiburi' tihah thung erawh chuan midang a hnawlna thu hmuh tur a awm a. Chu a hnawl mihring chu 'Rotuiburi' tih a ni a, a hla changkhatnaah chuan a dam leh a dam loh thute a zawt a, ama dam thute pawh ṭha takin a hrilh a,
Hei hei tlangrel sap rotuibur vaihlo ziali,
Tunlai i dam ṭhin em?
Kei pawh chungkhuanu leng hualhimna zarah,
Ka damlai a ni e.
Ṭha takin a bia ang a, an inchhâi tawh dawn emaw kan tih chu chhunzawm zelin a thunawnah chuan Rotuiburi hnenah chuan, "Kan inneih hun tur chu han ngaihtuah chhin teh, nangin in lamah ei rawng i lo bawl ang a, keiin meihawl ka rawh ang," tiin an inneih huna an awm dan tur chu a sawi a. Tichuan, ṭha takin a sawi zel dawn emaw tihlaiin, kan rin lohna lamah min hruai ta thut a, Rotuiburi chu phuahel tih hriat takin,
I sam ṭawn purun tia lawng mai leh aw
I chawn chhem thei tia lawih
I sakhmel bawngpui tar iang ve mai hian
A rap hian ka rap em mai.
tiin Rotuiburi chu a han sawisa a, a duhtawk mai lo. Rotuiburi hmelṭhat bik lohzia chu mawi lutuk tak maiin,
Nang tawn leh chhiat tawh danglamna chu,
Nuih loh theih loh i ni.
a han ti a. Chhiat tawh ve veah chuan thihna avanga chhiat tawh chu a runthlak a; chhe ve tho Rotuiburi a tawn erawh chuan a nui lo thei ṭhin lo. He hla tlar hnih lek hmanga tehkhin thu mawi em em, huatawm si, thinrimpui hleih theih loh tur a hmang thiam hi Pu Hmangaiha rilna tilangtu a ni.
A tir lama kan sawi tawh angin Pu Hmangaiha hian a hla Rotuiburi tihah chuan Rotuiburi chu ṭha takin a chhaiin, a bia ang a, ngaihnawm takin an thawnthu chu a tawp dawn a ni anga tihtheih tur hial khawpin a phuah a. Mahse, a chang tawpah erawh chuan kan chan loh khanah min chhuahpui hlawl a, Rotuiburi veia ngai em ema a nun hmang tura kan ngaih chuan,
Nangnen runhmunah han leng dawn ila,
Fanau an ngaihtuahawm awm;
Nang nen runhmuna len dun ai chuan maw,
Fam chan ka thlang zawk e.
a han ti a. Rotuiburi nena an inneih chuan fanau an ngaihtuahawm dawn hlein a hria a, chuvang chuan Rotuiburi nena inneih ai chuan fam chan a duh zawk hial a ni. Hengte hi nula a phuahelna, nula chunchang fiamthua a phuahna hla zinga tlemte chauh an ni.
Pu Hmangaiha hian a hla Ka Pi Um Khat tihah chuan pa ber zu ruia vak dun dun chungchang chu a rawn phuah a. Pa ber chuan hmeithai inah zu a in a, a nupui fanau chanai zawng zawng chu zu in nan a hmang ṭhin a. Pa lian ber ang ziazangin a vak vel thur thur a, cho loh lah a nei lo. Mahse, han khin dawn meuh erawh chuan a ruih vangah a puh daih zel niin a sawi a. A hmai lah chu a misa hlir ang maiin a duhawm loh a, a dul erawh chu a lian tual tual a, a sam a sei ngil sung a, vai Vawk vulh sual ang maiin a hmui hmul lah chu a buk ang thluam a, a mu zum zut ṭhin niin a sawi bawk. A rui deuh deuh a, a in hnem poh leh a â tual tual a, nakinah chuan damdawi a la zawn tur thu thlengin a sawi a ni.
Sawi tawh angin he hlaah hian Pu Hmangaiha hian pa ber zu in hrat, rui reng mai chanchin a sawi a. Pa ber zu ruih hmang chu chhungkaw tan hnemhnanpui tham a nih lohzia sawiin, a nupui fanau chanai pawh zah zo loa in ral raihtute dinhmun chu a rawn sawi a, zu inna tur chuan 'naia sawm' thleng pawhin a it tlat tawh niin a sawi.
A dawn chiang lo nge a tuar a dawl hrim hrim,
Pa ber hmeithai runah a tui khur mai;
Pa ber hrawkhrawlhah nupui fanau chanai,
Naia sawm thlengin a thlum tual tual.
Ka pi khawi maw um khat chu la la la la...
Pa ber zu rui a nih avangin chapo takin a leng vel thur thur ṭhin a, a nupui fanaute'n an khin ngam loh avangin huai ta berah a inngai ang a. A zu in-in a bual at em avang leh thluak fim pawh a put theih loh avangin huai ber len lenin a leng ṭhin a. Mahse, tu te emaw fiamthu ang deuhin an chhungkaw Keite kha midangin keite a nih an lo hre si lo a, an lo sawp zek ṭhin si a. Chu chu midang bulah chuan a ruih vangah a puh leh daih si ṭhin pawh a ni ang Pu Hmangaiha chuan,
Mahse han khin meuh chuan a mak ka hril thiam lo,
Ruih vang a chang zel si.
tiin a phuah miau a.
He hla chang thumna aṭang chuan Pu Hmangaiha chuan pa ber chu a han phuahel ta a, pa ber lan dan chu mitthlaa hmuh theih (pictorial expressiveness) tur khawpin a phuah ta a.
A hmai a mi sa hlir, a dul a ṭhang tula tual,
A sam sakawr sam iang a ngil sung mai;
Vai vawk vulh sual iang hian hmui hmul khat phuarin,
A zal zuih tut mai laikhuma'n.
Han chhiar teh mah, tudang mah rawn lovin he hla tlar li lek hmang hian pa ber lan dan tur chu i hriatthiam theih ka ring. Hei hi a ni Pu Hmangaiha themthiamna kan tih fo kha!
Hriatthiam awlsam, ril fu si, thu har ni si lo, ṭawng tualleng anga kan hman dal chuang si lo hmanga hla phuah hi Pu Hmangaiha englo thenna lam tak a ni. Hetiang hmanga hla phuah ṭhinte zing ami Rokunga kha Zikpuii Pa chuan,
Hla hi thu inphuah mar thiam siakna ringawta ngai tan chuan Pu Rokunga hi thui fe thleng chu a paihthlak theih ang. Thu phuah emaw, remkhawm emaw chu hla phuahtu tih tur chu a ni ngei mai a... A ṭawng hmang chu a khual nek, a hmel taka chu a ni ngei tak na-in, chu tah ngatw chuan hla hi a tawp lo va; a hla phuahtu rilru thlak hmang, ngaihdan leh lunglen zawng a zirin hlate hi a ropuiin a ropui lo thei bawk a ni (Khiangte 181)
tiin a thlavang a hauhsak a. Hei hi Pu Hmangaiha thlavang hauh duhtute ṭanchhan ni tura khuanu ruat a ni hial ang. Pu Hmangaiha hlate hi han en mai chuan hla thu ho leh mawl tak tak angin a lang na a; a hla phena a zirtir duh, entir a duh leh tarlan a duh a, siam ṭhat a duhte hrethiam mi tan chuan inphuahelna hlaah na na na chuan Mizote zingah a ni aia sang tur chuang awmin ka ring lo.
Ka Pi Um Khat Chu tih hla chang li-na hi han en leh teh mah, a chiang a ni lo'm ni?. William Wordsworth-a'n, "Hla phuahtute hi an mihringpuite hnena thu chah puangtu a ni," tiin a sawi a. He hlaah pawh hian chu ziarang chu kan hmu, Pu Hmangaiha hian zu in ching mite hma hun tur chu a sawi a, zu vanga taksa chhe tate tana damdawi van turzia pawh a sawi lawk vek a, chuvangin zu in mite chu an zu in bansan turin tarlang tel si lovin a fuih a ni.
A in nghet tual tual,a meng bial tual tual,
A sam a sei tual tual, a â tual tual; dawn lem nei lo hian
A ṭhu ve hun mai; a kawm a pa chan chu hei hi,
"Babu damdawi i zuar em?","Zuar lo," la la la la
He hla hi pa ber zu in ching a phuahna mai bakah mimal nun siam ṭhat a duhna thinlung avanga a phuah zinga pakhat a ni a, he hla lo pawh hi mimal nun siamṭhat duhna hla eng emaw zat a neih a rinawm.
Pu Hmangaiha hian a hla Bal An Chhumtihah hian khawtlang leh ram inrelbawlna chungchanga siam ṭhat a duh chu a rawn sawi a. He hla hi sikul naupang a nih laia naupang hla (nursery rhyme) anga an zir, a thluk nei tura a siam danglam leh a phuah belh niin a sawi a. He hlaah hian Pu Hmangaiha hian ram inrelbawlna chungchanga ram vei mi (politician)-te pawimawhna leh an mawhphurhna chu a rawn sawi a. An ram veina chu thu chauh ni loa a taka ram hmangaihna ni se a duh hle a; mahse, chu an ram hmangaihna chuan a taka thawh aiin thu hmang chauha hmangaihna lam a kawk zawk niin a hria a. Rorelna run (Assembly house)-a an thu sawi pawh hian awmzia a nei zo lo niin a sawi a, chu chu hla-in,
Pu te u, hmui chauha ram vei lo hian
In hmangaih Zoram tan hian thawk ru;
Rorelna runa in au rawl pawh hian awmzia a nei lo,
Vai kel be iang thlawn e.
tiin a phuah a. Mafaa Hauhnar-a'n, "Ram ka hmangaih' tia iak iak ṭhinte hi 'RUM hmangaihtute' an ni ṭhin chawk a, an thli sen leh zuai zuai ṭhin. 'Rum' an sipel sual palh ṭhin mai pawh a," (Hauhnar 33)tia a sawi ang mai annih thu a sawi a. An thusawi pawh hi kel be ang mai mai a nih thu a sawi a ni.
Pu Hmangaiha hla tlemte kan tarlan takte hmang hian a hlate hi inphuahelna hla ṭha tak tak annih dan kan hmu thei awm e. A hlaahte hian nula chungchang te, mimal chuangchang te leh ram roreltute awm dan ṭha lo thlengin sawiselna leh phuahelna ziarang hmuh tur a awm a. Heng a phuahelna hlaahte hian a phuahel ringawt lo a, siamṭhat duhna rilru pu chungin a phuah ṭhin a, chu siamṭhat a duhna rilru chu a hlaah hian lang si lovin tarlan a thiam tlat a. Tlang taka sawisel tawp lovin a phena zir tur awmin a tarlang ṭhin a ni.
Heng kan sawi tak aṭangte hian Pu Hmangaiha hla kalhmang tlangpui chu a hriat theih awm e. Amah Pu Hmangaiha hian, "fiamthu duh tak ka ni a, hla ṭha pui pui tur nia langte pawh ka siam rem, ka siam rem a, hla uang deuhah a chhuak leh nge nge zel," tia a lo sawi hi a dikna chen pawh a awm thei awm e. Chu tihrual chuan heng a hlate hi Mizo thu leh hla khawvelah chuan an hlu em em a, a hlutzia leh a rilzia hrechiang tura mi thiam tak takte'n an luh chilh hunah chuan Mizo thu leh hla tana a tha thawh hlutzia chu mak kan la tidawn chauh a, mak an la tihzel pawh a rinawm.
Lehkhabu Rawnte:
Abrams, MH. A Glossary of Literary Terms. MacMillan India Limited. Third Edition. 2009.
Khiangte, Laltluangliana Dr (ed). Thuhlaril. Felfim Computer, Aizawl. Chhut hnihna. 1997
—-. Thu leh Hla Thlitfimna Lam (Literary Criticism). LTL Publications, Aizawl. 2016
Lalrinfela, H. Chawlhna Tuikam (A Juvenilia). Steven Ramthanmawia. Third Edition. 2019.
Malsawma, J. Zo-zia.Thanpuii. Second Edition. 2001.
Thanmawia, RL. Mizo Hla Hlui (Mizo Folk Songs). Din Din Heaven, Aizawl. 2012.
Thang Sian Tluang, Pachhunga University College.