PI ZAII HOVA INDIA RAM FANG ZAIPAWL ZINGA DAM REI BER KAN CHAN TA!
Thla hnih a liam ta, tun hnaia Mizo zinga hmeichhe dam rei ber ni-a hriat Pi Thanṭhuami, Zemabawk chu thlah liam a ni a. Pi Thanṭhuami hi November ni 2, 1915 khan Chawnchhim (Champhai) ah a lo piang a. April ni 2, 1916-ah Rev. Vanchhunga kutah Baptisma a chang a. Mi tam tak chuan kum 107 hmel a hmu tawh a, a kal a hun tawh e, tiin ngaihdan an siam mai thei a. A tu leh fate tan erawh chuan an nu duhtak, an pi duhtak, an ni duhtak leh anmahni hmangaihtu leh lo enkawl seiliantu a nih avangin an ui a bang dawn lo. A ṭhat laiin chhungkaw tan leh khawtlang tan leh Kohhran tan a hun leh ṭha zawng zawng a lo sengral ve tawh a, chung zinga a ṭangkaina peng khat kan han sawi ve hram teh ang.
Kum 1929 khan Sylhet khuaah Assam Synod Inkhawmpui a awm a. Chutah chuan Mizo Zaipawl an sawm a. India ram hmar lam Kohhran hruaitu Rev. A. Rala Ram B.A. chu a lo tel ve a, an zai chuan mipui a khawih em em a. Rev. A Rala Ram pawh chuan mak a ti zawk hial mai a, India ram khawpuite fang turin Mizo Zaipawl chu a sawm ta nghe nghe a ni.
Kum 1933 November 15 Nilaini-in Aizawl aṭangin nula leh tlangval mi 47 chu Pi Zaii hovin an chhuak ta a. India hmar lam khawpui hrang hranga Zaia rawngbawl tur an ni a. Lawng-ah te, rel-ah te la zin ngai lo a tam zawk chu an ni a. Khawpui apiangah chuan hmun pawimawh bikte an enpui zel a, khawpui tinah anmahni lo buaipuitu pawl an lo awm zel a, a pumpui thuah Rev. A. Rala Ram, Allahabad kha ruahmanna siamtu ber a ni.
Kolkata an thleng a, ni ruk an cham a. Sahuan te, Victoria hriatrengna In lian te, Vur siamna te, Museum te an enpui a. Scottish Church College-ah te, Duff School-ah te, YWCA Chowringhee Road-ah te zaia rawngbawlna an nei a. An zaina apiangah a in leng lo khawpin ngaithlatute an awm zel a. He Zaipawl zin hian hla sak lamah Mizo a ti hming thang em em mai a, Chanchin Ṭhain hnam nun a tihdanglamzia pawh mite'n an lo hriat phah bawk a ni.
Pi Thanṭhuami hi Mizo Zaipawl, Pi Zaii’n India ram khawpui hrang hrang fang tura a hruai te zingah a tel ve a, amah hi zaipawl member zinga damrei ber a ni nghe nghe a ni. He Zaipawl hi Lahore khawpuia inkhawmpui hmanga kal an nih avangin leh Lahore khua hi an tlawh hlat ber a ni a, tun thlengin Lahore Zaipawl tia hriat an hlawh hle a ni. Lahore khua hi tunah chuan Pakistan ram chhungah a tel tawh a ni. Zaipawl member-te hi mi hrang hrang sawmkhawm an ni a, an zaithiam avanga Pi Zaii’n a lakkhawmte an nih hmel e.
Mizo Zaipawl hi India Hmar khawpui pawimawhtea rawngbawl tur an nih avangin Patna, Benares , Lucknow, Kanpur, Allahabad , Shahjahanpur, Beralia, Moradabad , Delhi, Dehradun, Saharanpur, Ludhiana, Lahore, Meerut leh Agra-ah te zaia rawngbawlna an nei a ni. Benares-ah chuan Hindu sakhua betu tam tak lo kal te an mit ngeiin an hmu a. Ganges luiah chuan an sual tlen faina nia ringa an inbual sup sup mai an han hmuh chuan, chungho chuan an rilru a khawih hle. Allahabad khawpui chu zin tura sawmtu Rev. A. Rala Ram te khawsakna a nih avangin mipuiin an lo hlutsak nasa hle a, an zai ngaihthlakna hmun apiangah an leng ngai lo a ni. Delhi-ah chuan hmasang Mughal lal ho sulhnu te an enpui a, Old Fort te, Humayuna inchhung te an fang a. Qutub Minar hlam 41 a sangah te an lawn a, Parliament House te leh thlawhtheihna ṭumhmunte an enpui a ni.
An zaiin mi a tihlawmzia chu Chanchinbu-a an chhuahnaah chuan, “Kaisara ropui-an Sapram a run tum a, ‘Ka lokal a, ka hmu a, ka hneh ta,’ a tih ang khan, Mizo Zaipawlte an lokal a, kan hmu a, min hneh ta,” an ti hial a ni. Ludhiana hi Sadhu Sundar Singh-a pianna khua a ni a, Pathian thuhriltu ropui leh mi hmingthang pianna khua an tlawh thei hi an rilru a khawih hle a ni. An khaw thlen hlat ber chu Lahore a ni a, Zaipawl member pakhat Zirtirtu Vanlalsiama chuan a fate hmingah V.L a dah theuh a, hei hi Vanlalsiama Lahore lamtawi niin kan Pastor hmingthang tak V.L Zaithanga te, V.L Zaithanzama MLA te pa hi a ni. Anni unauza hian an fate hmingah V.L hi an dah leh vek a. Allahabad khuaah hian India, Burma leh Ceylon ( Sri Lanka) ram pathum huapa Student’s Conference an neihah an tel ve a. Mahni hnam zaia inzaisiak naah Mizo Zaipawl zai chuan mi rilru a hneh deuh ber a ni. He khawpuiah hian Krismas an hmang nghe nghe a ni.
An zin kawngtluan hian an kalna tur leh an ei leh in turte chu ngaihtuahtu pawl ten an lo buatsaihsak vek a, thlenin ṭha tak an lo ruat zel a. A changin a huhovin an thleng a, a chang chuan an thleng darh bawk a. Inkhawmna apianga an program tlangpui chu hetiang hi a ni.
1. Mizo hla pahnih an sa deuh ziah a, "Ka ralthuamna ka dah ngam lo ," tih hi an sa tam deuh ber thin.
2. Handels’ Messiah bua mi, ‘Halleluiah’ tih leh ‘Beramno talh tawh’ tih hla leh hla dang pathum emaw an sa ziah a.
3. Solo a awm ṭhin a, chutah chuan Pi Zaii leh Pu Engvara an zai ber ṭhin.
4. Gaul’s Holy City Hlabua mi hla pahnih/pathum sak a ni bawk ṭhin.
5. Mizo chanchin – hmasang aṭanga tunlai (1933) danglamzia thu Pu Muka leh Pu L.H Liana’n an insawi chhawk ṭhin.
6. Hmasang Mizo inchei dan entirna an nei ṭhin bawk a ni.
Zaipawl Member te chu :
Soprano Satute
1. Malsawmi w/o Ztt . Lalsanga(L), m/o Lalhmingliana (L), Zarkawt
2. Bawlrumi w/o Jem. Darthuama(L), Chief of Khawlian, R.T Khuma u
3. Zaithangi w/o R.T Khuma(L), m/o Rev. Lalrinmawia, Ex- Moderator, Khatla
4. Thangnghilhlovi w/o Upa Chawngzika(L), m/o Upa Chawngdinga, Mission Veng
5. Lalhmingthangi w/o Lalmawia(L), m/o Muankimi , Zarkawt
6. Thangrumi w/o Chhinga ( A chhungte kan la hre thei rih lo)
7. Thanṭhuami w/o R. Thanghleia(L), m/o Upa Chawngdinga, Tuikhuahtlang
8. Vanlalmawii (A chhungte kan la hre thei rih lo)
9. Nupuii w/o Sangliana(L), Headmaster, m/o Ztt.Thangsailova, Zarkawt
10. Darmawii (A chhungte kan la hre thei rih lo)
11. Dengziki w/o Lalnghinga(L), SDO , Lalrawna IAS Pizawn, Zarkawt
12. Thangvungi d/o D. Thianga(L), w/o Chawngdailova (L), m/o Ztt. Chawngthuama (L), Kolasib
Alto Satute
1. Rotangliana Kulikawn, (Pu Lalnundawta u), a tupa Rev Lalduhsaka, Kolkata
2. Lalbuaia MP ni ta f/o Zobiakveli, Thakthing
3. Chawngdailova Upa Chawngzika(L) nau, f/o Ztt. Chawngthuama (L), Kolasib
4. Neihliana Brother of Sister Lianchhungi (L), f/o Ramhluna, Durtlang Leitan
5. Lalbiakthanga IAS ni ta, Chief Secretary (Retd), Manipur, f/o Zothankhuma IAS, Mission Veng
6. Sena (A chhungte kan la hre thei rih lo)
7. Lalropara f/o Rev Thangmawia (Rev. Lalsawma(L) Puzawn)
8. Vanlalngena s/o Rev. Chhuahkhama (L), Upa V.L Thawma (L), Bookroom Manager nau.
9. C.Biakchhunga Mission Vengthlang f/o C. Thanliana, a tupa Lalchamliana
10. V. L Zapa f/o Rinkima (L) (Missionary) Mission Veng
11. Hualkunga (A chhungte kan la hre thei rih lo)
Tenor Satute
1 Engvara Mission Veng, f/o Rev. Sapkaia
2 Chhunga Zirtirtu, f/o Zahmingthanga (L), Reiek
3 Dengṭhuama f/o Zolawra (L), a tute Upa Sithanga, Zonunkhuma (Ignite Studio)
4 R.T Khuma, Mission Veng , f/o Rev Lalrinmawia, Ex- Moderator
5 Vanlalliana (A chhungte kan la hre thei rih lo)
6 Chalhlira f/o Biakdiki, w/o Laldenga (L)
7 Lalhlira Kulikawn, f/o Dengchhuana (L) IAS
8 Lalthanga Pastor Lalthanga f/o F. Lalnienga, Republic
9 Rostosingh Diengdoh f/o W. Chawnglungmuana (L) f/o H. Lalremmawia, MVT
10 V.L Siama Sialhawk/Khatla Upa, f/o Rev. V.L Zaithanga (L), Khatla
Bass Satute
1. Muka Mission Veng ,f/o Dr. L Ringluaia
2. K. Zawla Mission Veng, f/o Lalnipuii w/o Lalfakzuala IAS
3. L.H Liana Mission Veng, f/o Rohmingliana Pharmacist, f/o Sawmtei (SBI)
4. Sawmaithanga Mission Veng , f/o Lalzidingi Sister
5. Denga (A chhungte kan la hre thei rih lo)
6. Chawnghmingliana s/o Ztt. Chawnga, f/o Chamliana DSP, Mission Vengthlang
7. Chawngzika Mission Veng Upa, f/o Upa Chawngdinga
8. Thansanga f/o Zaithanchhungi (L), Electric Veng
9. Thangkunga Ztt. Thangkunga, Reiek, f/o Dr. H.L Malsawma
10. Vanchuanga Mission Veng Upa, f/o Ringliana Bonanza
11. Chhunzova f/o Upa Zairemthanga (L), Ex-Minister, Dawrpui Vengthar
12. Thanfianga Pastor Thanfianga, f/o Lalzarmawia (L) LPS Makpa, Zarkawt
13. Kaphleia Tachhip (Mizo Essayist hmasa, tlangval laiin a thi)
14. Chalhnuna Mission Veng Upa, f/o Col. Zosangzuala, Ex- MLA
An hla sakte hi Kolkata Broadcasting Studio-ah an khung a, chu chu All India Radio-ah tihchhuah a ni a. Serkawna Missionary Rev. F.J. Rapers (Pu Rei-a) chuan Arabian Sea-a Meilawnga a lo chhoh laiin a herh chhuak a. “Ka ralthuamna ka dah ngam lo,” tih hla an sakte chuan a lo zawm ve a. A tawpah Halleluiah Chorus an sak hmain thu puangtu chuan, “He hla sak a nih chhung chuan a ngaithla apiangte pawh mahni awmhmunah din theuh ni se," a ti hmasa te te a. Rev. Rapers-a leh a kianga ṭhian dangte nen Meilawng chhungah chuan an lo ding ve ta a ni. An zai zawh chuan Pu Rapers-a chuan Mizote chanchin sawiin, “Kum sawmthum kaltaah chuan hnam mawl, tlangmi, mi lu lak ching an ni a, tunah erawh India ramah Chanchin Ṭha hrilin an vak chhuak ta a ni,” tiin chhuang takin a sawi zui a. Lawnga passenger-te pawhin Mizo Zaipawl rawngbawlna an chhim phah a ni.
An haw kawngah Silchar aṭangin ke-in ni ruk an rawn kal a. Aizawl an chhuah aṭanga ni sawmnga pahnih naah dam takin an rawn lut leh ta a ni. Pi Zaii erawh chu kea kal ve thei a nih loh avangin Mission sakawr chungah a chuang ṭhin a. Zaipawl te riah bi-ah khan a riak ve zel a ni.
Kan sawi tawh angin Pi Thanṭhuami, Zemabawk, an zinga damrei ber chuan May 2 khan min lo ṭinsan ta a. Kan han tarlan Zaipawl member dangte chu hun hmasa lamah chhung leh khatten kan lo thlahliam vek tawh a. Kum 90 dawn kal taa Mizo Kohhran hminga zaia rawngbawla chhuak tate hi Kohhrante'n hlu kan ti a, kan chhuang em em a ni. An tu an fa kalzel ten an pi leh pute rawngbawlna hlutzia ngaihtuah chhuakin mahni hun tawn zelah rinawm taka rawngbawlna chhunzawm zel turin rilru siam thar ila. Chutiang atan chuan an hmingte kan han tarlang a. An zinga tam tak hi chu Pastor te leh Kohhran Upate niin Kohhran hnarkaitute an ni a. Ṭhenkhat leh chu khawtlang leh ram hruaitute , eizawnna hrang hranga mi hlawhtling takte an ni hlawm. Amaherawhchu an tunlai nihna tarlang lovin rawngbawla an chhuah laia an hming kan Zosap-ten an ziah ang angin kan han tarlang a ni e.
He Mizo Zaipawl, India ram khawpui ropui tak tak leh Biak in lian pui puia Zaia rawngbawla zin chhuak te hi anmahni tan tak pawh thil bengvarthlak a tling ngei ang. Chutiang bawkin an zinchhuah hma kum sawmli vela mi lu-la hnam tia hriat hnam mawl leh kawlhsen tak Chanchin Ṭha pawhin a la chhun en loh, Mizo District aṭanga hetianga Zaipawl thiam tak an han awm thei mai hi thil ropui tak a ni ve hrim hrim. Tun ang hun nen tehkhin ta ila, he Zaipawl rawngbawlnain India mite a hneh dan tur hi chhut thiam a har hle ang. Mahni khawbu aṭangin thla hnih dawn thanga rawngbawla pen chhuah hi tunlai hunah pawh mi tam tak chuan kan tlin lo mai thei a ni. Zeldin ta zel ila an ei leh in leh kal man an chawi lo a ni mai a, tunlai hun anga TA/DA emaw lawmman dang emaw an dawng kher lovang. Tha leh tui leh hun senga rawngbawla an chhuahna hi an tu leh fate chang ni lovin Mizo Kristiante hian an ngaihsan awmzia hi i hre thar leh ṭheuh ang u.
Zaipawl hruaitu Pi Zaii (Miss Katie Hughes) hi kan Zosap te zingah pawh kan hriat lar pawl tak a ni awm e. Amah hi Pastor fanu a ni a, sawrkar-ah hna eng emaw chen a thawh hnuah Missionary-a chhuak tura Pathian kohna a hmuh tak avangin Mizoramah kum 1924 khan a lo chhuak a. Zaipawl rawngbawlna hi Pi Zaii bul ṭan a ni, Solfa lamah exam nate buatsaihin Mizo ten Solfa kan thiam phah em em a ni. Sande Sikul lamah hna a thawk nasa leh em em a, Sande Sikul zirlai indawt chho (Beginner, Primary, Junior etc.) te hi ama tih chuah a ni.
Mizoram ngeiah a lu phum duh khawpin kan ram hi a hmangaih a. Amaherawh chu a lo tar chak loh tak em avangin a thawhpuite'n a haw tha zawkin an hriat sak a. Amah hi Sapram-a a haw hmain ka hmu remchang ve a. Kum 46 zet Mizorama rawng a bawl hnuin kum 1962 khan Sapram-ah a haw thla ta a. December 27, 1963 khan a boral ta a ni. Llangaffo khuaah an phum a, a thlan lungah hian a hming leh a pianni leh a thih ni chiah ziak a ni a. Kan Zosap Pi Puii, Pi Tei, Pi Muani te nena a thlan kum 1980 a kan va tlawh tum chuan a rawngbawlna ropui tak an tarlang lo chu mak ka tih thu ka sawi chhuak nghe nghe a ni.
Hetiang hian kan rawngbawltu hmasate hi an chanchin ropui tak an lungphunah tarlan an hlawh lo hle. He Mizo Zaipawl Lahore-a kal te pawh hi an thlanlungte an tu an faten an siamṭha leh dawn a nih chuan an rawngbawlna hi tarlan an va phu tehlul em! “Member, Mizo Choir – Lahore 1933” tih te hi an thlanlungah dar tui luana ziahkai an va phu tehlul em! Chanchin Ṭha thlen kum za lawm tum 1994 khan an zinga mi sawmpali chu Combined Choir mi sanghnih zingah khan sawm an nih angin an tel thei nghe nghe a ni.
(He Article buatsaih lai hian an chhung leh khatte theih ang angin kan han zawng kual chungin chhui chhuah zawh loh te an la awm a. An tu an fate'n min han finchhuah theih chuan a lawmawm hle ang. He thu buatsaih nan hian Mizo History, Zirtirtu V.L Siama (Zaipawl member) ziak leh Khawvel hriatah Mizote tih Upa C. Thansiama, Chanmari West ziak bakah mimal kan biak râwnte an awm nual a, an chungah kan lawm em em a ni.)
Dr. C. Biakmawia, Durtlang-Leitan
8787553374
V.L Zaikima, Khatla
9436140202