Written by
V.L. Zaikima

Kakpui pathum a tliak (Khuangtuaha nau, Chana fapa Ziona a fam ta!)

Zionnghaka (77) hi Guiness Book of World Records-ah khawvel chhungkaw hung ber tih a ni. A pa, Châna dam lai aṭangin in hrang changin chhungkaw lian tak an ni hman a. A pa boral hnuah an pawl hruaitu leh hotu a ni.

Ni 13.6.2021(Pathianni) tlai dar 3:00-ah Trinity Hospital, Aizawl-ah thia puan a ni. A pangti a lum avangin vui mai a ni lo a, ni 17.6.2021(Ningani) dar 10:45-ah vui a ni. Ziona hian nupui 39, fa 94, tu 33, makpa 26, mo 14 a nei a, In khatah 180 an cheng a ni(Source: Pholeng, Youtube).

Anni pawl hi Lalpa Kohhran Thar an inti ṭhin a, Ziona hunah Chhuan Thar tih hming an pu ta a ni. An pawl hi Khuangtuaha leh Challianchâna(Châna) te din a ni. An pawl chanchin tlangpui chu hetiang hi a ni:

Khuangtuahthanga(1891-1955) Kum 1936-ah hlimna thlarau a chang a. Kum 1938-1939 velah chuan an hlim sang hle a ni. Inrûl tichhuaktua ngaih a ni a, khurbing hawngtu an ti bawk. A unaupa Châna leh an ṭhuihruai mi dang sawm leh pariat chu ni 12 June, 1942-ah Kohhranin an hnawt chhuak a. Chu vang chuan thu leh hla hmangin kohhranho chu nasa takin an sawisel ṭhin. Anni hi Mizorama Kum Sang Lalram nghaka thlirtute zinga a sulsutute an ni. Khuangtuaha leh Châna te chuan an hote Kum Sang Lalramah a nung chunga hruai luh an tum a, an tum ang erawh chuan an hlawhtling ta lo a ni.

Indopui pahnihna hun laiin Mizoramah bomb thlak a ni dawn a, anni ho awmna erawh chu him tura an sawi avangin sorkarin a ngaimawh a, an awmkhawmna Selesih tlang aṭangin Hmawngkawn khuaah, hmun hrang hrangah an sem darh a. Chumi hnu chuan sorkarin an awm dan a ngaihmawh avangin Khuangtuaha chu lung inah khung a ni a. Mizoram pawna chhuak tura thupek a ni leh a. Mizoram a chhuahsan loh avangin an man a, lung inah an khung leh a ni. Lung in aṭanga a chhuah chuan a duhna ber khuaa a awm an phalsak a, Hmawngkawn lal Lalhluna Sailo chuan an khuaa awm a rem ti a, chutah chuan an awm ta a ni. An lawmzia chu heti hian hlain an hril a:

“Kawng hawn a zau ta e tûnah chuan,
Khawtlâng zau se Zion Lalpa i zarah;
Saichhingpa khua siam hi malsawm rawh,”
“Hmâwng khawpui vângkhua a zau zêl ang,
I chuan ang aw chinlai khuavêl zawng hianin;
Vân lal rêng an nghahna tlâng liau luau,”

(Saichhingpa hi Lalhluna Sailo tihna a ni) a ti hial a ni.

A tirah chuan mi hlimho z$nga khaipa a ni ve mai a. Hun a lo kal z>l a, a hote chuan an ngai sâng tial tial a, “Khuangtuaha hminga” ṭawngṭai sawi thâwm a awm chho ta hial a. Mosia anga hruaitu ropui, amah zuitute nung chunga Kum Sang Lalrama hruai l<t tur niin an ngai a. ‘Maichâm’ an ti a, hmangaihna hawngtu, zaidam leh nunn>m tak niin an ngai.

Khuangtuaha hian nupui paruk a nei a, Khuangtuaha thih hnuin a nupui Chhingvungi chu a unaupa Chânan nupuiah a nei a. Thi thei lo tura an ngaih a thi ta chu an pawla amah ngai sângtu Zamtawii chuan, “Pu Khuanga thi chu a mak e,” a ti tawi tak a ni.

Zatluanga chuan, “Pawi zawng zawng aiin a pawi ber mai, tlâng tin sawi luai Chalchhunzâwnpa, Thlânmualah piallei khâr an hawn a lawi ta e,” tiin hlain a chawi a.

Hmâwngkâwna a thlân lungah chuan he hla thu hi an ziak:

“Lei thar Lalpa lungawi kum zing >ng mawi
zâm ruai Israelte ram hlun damna thlifîm
lennaah chuan kan la leng za ang”
“Chera leh B.D. a chhîng ngei dawn,
Vân hnuai s>l v>l Mission r<npuia hnawng hnu;
Zion tlang Champion a chang ngei dawn”
Kilhna thîr leh chhunna hliam zawng zawng
Hm>lma ṭawng leh sawi tam hlîng phiar zozai hi
A pâr mawi dâwn mang e Zion-ah.

A thih hnu chuan a unaupa Châna (1910-1997) chu an pawl hruaitu a ni chhunzawm zel a. Ani hi hla phuah thiam leh solfa thiam a ni a. An pawla Sande Sikul zir tur thu leh hla te chu a buatsaih vek a ni.

Châna hian a u Khuangtuaha khûmin nupui 7 a nei a, fapa 14 leh fanu 14 a nei. Khuangtuaha huna zu ina ruih b<ng b<ng kha an duh ta lo a, an f$m ta deuh a ni. Kum 1967-ah India sipaiin Hmâwngkâwn khua Bâktâwngah an sawi khâwm a, t<na an awmna Tlângnuam V>ngah hian a huhoin an awm ta a ni. Bâktâwng mipui chuan khurb$ngho nena awm chu an duh lo >m >m mai a, Bâktâwng khuaa khurbingho inthiar lut chu “Bing khat, bing hnih...” tiin elsen takin an lo chhiar lauh lauh ṭhin a ni.

A huhoa awm, inti b$k, mi dang tlawh pawh loa a binga khawsa an ni a, inthlan nikhua pawhin an vote a hlawm ṭha a, Village Council-ah thuneihna an chang ṭhin a, political party hrang hrang pawhin lamṭanga siam tumin an r$m châmchi a ni.

Kum 1971 khan an vêngah kângmei a chhuak a, in 110-ah in 75 a kâng ral a. He kângmei chhuakah hian Khurbingho in chauh a kâng a. An in depa Pâwl dang in pakhat mah a kâng lo thung niin an sawi.

February ni 27, 1997-ah Châna chuan he khawvela a dam chhung ni chu thlan lamah a liamsan ta a, a fapa Zionnghaka hoin an pawl chu an kal ta thung a ni.

Khuangtuaha hun aṭanga kum 1980 thleng ‘sal khatna’ an ti a, sal khatna chhuahsan a, hun thar >ng mawi leh nuam zâwka luh chu an thlahlel hle a ni. Kum 1980 November thlaah ‘Kawngkapui Hawnna’ ropui taka an hman tâk hnu chuan ‘Sal Hnihna’-ah an l<t ta hlawl mai a ni! Chu hmun aṭang chuan Kum Sang Lalram chu Tlumtea thl$r takin t<n thleng hian an thlir vawng vawng a ni.

Chhiatni ṭhatniah mi dang an pawh lo a, zawi zawiin an inlâk bingna hi a nep tial tial. Rual el turin an inzirtir nep ṭhin hle a, lehkha thiam an awm loh phah. T<n hnaiah chuan rual el nachang an hria a, lehkha thiam an awm ta nual a ni. Hruaitu b$k nei an nih avangin an kalphung pawh an hruaitute azirin a danglam hret hret ṭhin.

Mizo lo neih chu an ei zawnna pui ber a ni ṭhin a. B>l chh<n an uar lai chuan ram pumah hriat hlawh khawpin an lâr a, t<n hnuah furniture siam an uar a, tlangvâlho chuan an thiam deuh vek. Playground lian tak an nei a, an hmang ṭangkai hle a ni. Primary aṭanga Higher Secondary thleng an nei a, zirtirtute chu an pawl ami vek an ni.

Hun pui chi hrang hrang an nei a, hnam zai leh lam leh in tihhlimna bakah ruai nen ropui takin an hmang ṭhin a, chungte chu: Krismas leh Kumthar, Châna thih hriatrengna, Khuangtuaha thih champha phak, Ziona piancham phaphak, Châna nupui Hualthangi thih cham phaphak leh Châna piancham phaphak. Hnawh chhuah an nih hriatreng na Bâwktê kut chu kum tin ropui takin hnam lâm leh ruai nen an hmang ṭhin.

Pawlchhuak hmasa ber Tlira Pawl(1914) chu an ral tawh a. Lamzawl khaw chhuak Zakaithanga Vaiphei(Hmar) hnam hi kum 1932 vela thlaraua lawm ṭan a ni a, hmangaih rawngbawlna lama kal chi a ni a. Ani hi mi hlimin zawlnei an tih ang hi a ni. Tlira ang bawkin Sap leh Vai, hnam dang chu a hnawl vek a, mahni hnam dan ṭheuha nun a ngai pawimawh a. Mizo hnam zai leh lam hmanga Pathian chawimawi chu thupui berah a nei a, anni pawl pawh hi an ral leh tawh a ni. Ngopa khawchhuak Sangbera hi kum 1934-ah harna a chang a, thil mak leh Isua lo kal leh hun tur hrilh lawkin mi leh sa eng emaw zah a nei a. Pawl ang erawh chuan a ding khawchhuak lem lo a ni.

Khuangtuahate pawl nghet taka an din theihna chhan tlangpui chu: a hohuva awmkhawm a, mi dang laka an inlakhran vang te, ei bara an intodelh vang te, Mizo ze mil hnam zai leh lâma an inphuarkhawm vang te, hnawhchhuah an nih leh an hotute pian leh thih denchhena hunpui hman nachang an hriat avang te, ram hmasawmna milha insiamrem nachang an hriat avang te, inkaihhruaina ṭha an neih vang te hi a ni thei.

Anni pawl hi Kum Sang Rorel buaipuitu hmasa ber an ni a. Kum Sang Rorel buaipuitu dang ang bawkin Kum Sang Lalrama lut tur chuan Isua Krista leh Bible hmang lovin anmahni hruaitute zara luh tumtute an ni. Israel hnam nihna tuipuitu zingah chhiar tel theih an ni bawk.

Kum 2000 hma lamah kha chuan Pawlchhuakho hian nasa takin Kum Sang Lalram an buaipui a. Kum 2000 vel bawr aṭang kha chuan Zion Fanu Lalna Hmasa leh Pathian Bâwktê tiin Kum Sang Lalram luh hmaa Zoram Thara luh tumin hma an la ta thung a ni. Tun hnaia Zoram Thara luh tumtute hi chuan Ephraim hnam nihna hmanga luh an tum ber a. Zofate hi Ephraim hnama ngaiin Zoram Thara luh a, chumi hnua Kum Sang Lalrama luh chu thupui berah an nei ta a ni.

V.L. Zaikima