MIZORAM CHIEF MINISTER KAN NEIH ZINGA BELHCHIAN DAWL, RINTLAK LEH ROPUI LAWRENCE CHAL CHHUNGA
Kum 1972 February ni 21-a Mizo District Council Union Territory-a hlan kai a nih hnuah Chief Minister panga (5) kan nei tawh a, chungte chu; Pu Ch. Chhunga, Brig. Ṭhenphunga Sailo, Pu Lal Thanhawla, Pu Laldenga leh vawiina kan neih mek Pu Zoramthanga te an ni.
Pu Chhunga hi Lunglei District, Tlabungah a piang a, Pu Ṭhenphunga hi Lunglei thlang lawk Sertlangpuiah a piang a, Pu Laldenga hi Lunglei hmar lam mel 3 vela awm Pukpui khuaah a piang bawk.
Kan Chief Minister neih tawh zingah hian Pu Chhunga hi a ṭha ber tih kei chuan ka puang a, “Ṭha ber” ka tihna chhan tawi tein ka han tarlang teh ang.
1. Mizoram sawrkar bul ṭantu a ni: Mizovin kan chin mawi tak leh ṭha tak chu nupa kara piang, fa hmasa ber chu ‘Fa hming koh’ kan ti a. Pa hming emaw nu hming emawa inko lovin Liana Pa, Liana Nu tiin ṭhenawm khawvengin an ko ṭhin. Pu Chhunga leh Pi Rothangi te fa upa ber hi Chal Thanmawii a ni a, a chhungkua leh ṭhenawm khawvengte chuan ‘Thanmawii Pa, Thanmawii Nu’ tiin an ko ṭhin a ni.
Mizoram Chief Minister, Mizoram sorkar dintu leh Zofate min humtu, Pu Chhunga hi ‘Nopui’ dawmtir nachang kan hriat a va hun tawh ve. A thihsan a nupui, kum 97-a upa Pi Rothangi te hi state sorkar, Kohhran, Tlawmngai pawl leh an awmna party-te hian kan uipui tuilian thlir mai dawn em ni? Mizoram politik hi fa hming koh Pu Chhunga hming lam tel lo chuan a khingbai a ni. Kan khelmual neih ṭhat berte hi Rajiv Gandhi hming aiah Mizoram fachuam Pu Chhunga hmingin kan dah phal lo'm ni?
2. Pa rinawm leh dik a ni: Pu Chunga sorkar khan hun laklawh, May 1972-ah bul a ṭan a, sawrkar budget pangngai siam hman a ni lova. Assam sorkar hman bang, vaibelchhe 599.50 in 1973–1974 khan bul a ṭan a; 1974–1975 ah vaibelchhe 690 in a pung a ni. (Source: Development commission, Gov’t of Mizoram, Aizawl.)
Rambuai chhoh laiin Pu Chhunga hian pawisa bawm ruak deuhthaw nen sorkar piang hlim a enkawl a, ni tin deuhthawin ‘Chumi hmunah chuan an inkap leh ta’ tih thu hriat tur a awm a. MNF unaute'n ‘Chumi hmunah lokal rawh’ an ti chamchi bawk a. March ni 10, 1974 khan MNF-te'n Mizoram Lt. Governor, SP Mukherjee chuanna car Kawnpui daiah an kap a. Mukherjee chu a keah an kap fuh a, Mizoram a chhuahsan phah a ni. A hnu deuhah IGP Arya leh Dy. Inspector (DIG) General 2 chu IGP office-ah an kap hlum a, Chief Minister tan chuan muttui a har hle ang. Pawisa bawm ruak nen, rambuai thim chhah lai, hlauhna leh ṭamna avanga mipui beidawng leh thinrim enkawl turin mi huaisen, tuarchhel, rinawm leh dik Pu Chhunga hi Pathianin Zofate tan a ruat a ni.
Kan han tarlan tak harsatnate bakah a zualzapui, khawkhawm leh thing-tam (1974), rilṭam vanga thi pakhatmah awm lova mipui a hruai tlang thei kha, a hrechiang apiangin an fak.
Kum 1972 May ni 3-a engmah lo (0) aṭanga Pu Chhunga’n sawrkar bul a ṭan kha a khawngaihthlak rualin, lehlamah chuan a nuihzatthlak bawk si. State sorkara experience nei Mizo officer pakhatmah an awm lo. Pu Surendra Nath (IPS) chu MNF rammute tuk dawl turin Delhi-in a rawn tir a.
He pa hi lemchan thiam tak a ni a, Biak In-a inkhawmnaah an nupain a tlar hmasa berah an ṭhu ziah a. A haw dawn phei chuan a pianthar thu ualau takin a sawi ngam a. Delhi-a an haw thlak hnuah, ka ṭhianpa Pu KL. Rochama hi Delhi-ah a zuk kal a, he mite nupa hian breakfast ei turin an sawm a, an in luah an va thlen chuan pa ber hmel hmuh tur awm lo chu an nu chuan “A ṭawngṭai a, a inpeih thuai ang,” a ti a.
Minute thum (3) hnu velah chuan a lo chhuak a, “A hmai chu Hindu pathian emaw tih mai turin a hnawih ṭial buai mai,” tiin Pu Chama’n min hrilh. Mizoram Kohhran hotute lamin a piangthar tak takah ngaiin, a haw dawnah Bible nen ṭawngṭaiin an thlah. Ka han sawi lan chhan chu Pu Chhunga tan chuan, hetiang hnam dang fing vervek hote awpkhawm hautak turzia tarlan nana ti ka ni.
I han belchiang deuh teh ang. Pu Chhunga sorkar bul ṭanpuitute chu Mizo District Council- a thawk ṭhin, sorkar tak tak kal hmang hre lote an ni a. Chief Secretary Pu Surendra Nath thachhang dawltute chu; Under secretary Pi Rinkimi (L) leh Pu Dengchhuana (L) te kha an ni. Kum 1975 ah khan MBBS zir tur an la a. Tunlai angin Technical Entrance Test a la awm lo va, Pre University (Class XII) exam-a mark hmu sang sang kha an la mai ṭhin.
Vawiina Ortho specialist, Dr. Thangchungnunga hian mark a hmuh san ber avangin Lady Hardinge Medical College, New Delhi-a kal turin an thlang a. College zawm tur chuan a zuk kal a, hmeichhe college a lo ni si! Lucknow-ah an tir kual ta a ni.
Entirna dang: Pu Chhunga sorkara Deputy Speaker Pu Hiphei kha Ambasador car hlui tak, a chhuat tuiêkin a ei chhiat tawh an hmantir a, ṭum khat chu Presiding Officers Conference-a tel Shillong-a kal turin programme a siam a, Chief Secretary-in a phal lo zuk nia! Hetiang officers leh hnathawktu dang han hokhawm chu namai lo tak a ni. Dawhtheihna, hriatthiamna, rinawmna leh chhelna nen Pu Chhunga khan kum 5 chhung tluang takin a enkawl thei a ni.
3. Pa huaisen, neitu chan chang ngam a ni: Mizoram leh hnam himna leh ṭhatna tur nia a hriat chu eng hunah pawh, khawi hmunah pawh tim lovin a au chhuahpui ṭhin. Kum 1961-a MNF a lo din a, ralthuam hmanga India ram aṭanga inla hrang tura an rik rup rup tawh khan Pu Chhunga chuan, “Independence hmuh theihna kawng hnih chiah awmin ka hria:
a. India sawrkar kan dil ang a, an phal chuan kan independent ang. Mahse, India hian a ram 'inchi' khat pawh min sahthlak phal ka ring lo.
b. India sipai nen kan indo ang a, kan hneh chuan kan independent ang. Hei hi chu duhthusam piah lam a ni. ‘Heng thu dikte hi “Thu-a” ka sawi theih chhung chu ka sawi zel dawn,’ a ti ṭhin.
Kum 1976 niin ka hria. Hnahthial bul Leite khaw daiah MNF nia hriatte'n hnam dang pathum (3) an kap hlum a. Hetih lai hian Pu Chhunga hi New Delhi-ah a zin a, he thil thleng chanchin a hriat hian Pu Sangliana (L) M.P, Pu Lalkhama IAS leh Pu KL. Rochama MLA te nen an thlawk haw a. Silchar-ah Mizoram house kan la neih loh avangin Assam sawrkar Circuit House-ah an chawl a. Cachar Drivers Union hotute leh Silchara dawrkai mi hausate'n an rawn hual a. “Hetianga Mizorama kan mite an thih zel dawn chuan buhfai kan rawn phur lut tawh lo vang,” tiin Pu Chhunga chu an vau a. Pu Chama sawi danin, “Pu Sanga leh Pu Khamate nen chuan ‘Engtin tak chhang ang maw?’ tiin kan inmelh hrak hrak hlawm a. Pu Chhunga chu a ngawi vung vung a, a rawn hawi chhuak a, chiang zet mai hian hnam dang min hualtute chu a en a, “Mizoram chu rambuai a ni tih in hria a, mipui chu sawi loh sawrkar officer-te pawh kan veng him thei lo a ni. Kan boruak hre reng chungin in ring in rawn rawlh a ni a, ‘buhfai kan rawn phur dawn tawh lo’ in tih hi in ti tak tak a nih leh nih loh min hrilh rawh u. In ti tak tak a nih chuan tunah hian Delhi ka phone ang a, sipai convoy-in emaw thlawhtheihnain emaw buhfai chu kan phur mai ang. Kan mipuite'n chaw an nghei ka phal ngai dawn lo,” tia a chhan chuan, “Ka pu, naktuk aṭangin buhfai chu kan rawn phur ang”, an ti ta a.
September 1979 khan Saitual-ah PWD SDO Choudhury kahhlum a ni a, hetih laia Lt. Governor NP Mathur leh Chief Minister Brig. Thenphunga Sailo te chuan, “Mizoramah hnam dang kan thah emaw kut kan thlak emaw chuan Silchar-a hnam dang an thinrim ang a, buhfai leh ni tin mamawh dang an rawn phur duh lo vang,” tiin Aizawlah rei tak curfew an puang a, mipui rikrap nan Aizawl khawpui kawngah sipai Flag March an neihtir a.
Tunhma chuan Silchar-ah khuan mahni khawpui ang maiin Zofate zalen takin kan leng ṭhin a. Kaithiangi hotel phei chu Mizo sumdawng, drivers leh zirlaite'n zawlbuk ang maiin kan hmang ṭhin a ni. Mahse, Saitual PWD SDO Choudhury a thih avanga kan buai hnu kha chuan Silchar-ah Zofate kan ti zo ta a, a theih hram chuan zan riah loh kan duh ta a ni.
4. Pa tlawmngai a ni: Pu Chhunga belchiangtute chuan Zopa dik tak, tlawmngai, rinawm, dik, hmangaihnaa khat, hmathlir (vision) nei ṭha, thil phal leh inngaitlawm a ni tih an hre lo thei lo vang. Hun rei tak Mizo Union President a ni chungin District council inthlanah a tling khát hle a, a chhan chu hruaitu dangte an din duhna bial a thlan hmasaktir ṭhin vang a ni. Pu Chhunga tih loh party hrang hrang hotu lu tawh phawt chuan, an duhna leh tlinna ngei tur nia an hriat bialah an ding ziah a, a ṭhente phei chu bial hnihah an ding ṭhin a nih hi. Ṭawngkaa tlawmngai mai a ni lo va, a takin a lantir ṭhin a ni. Dinhmun leh chanvo inchuhna politik khawvelah hian, “Kei chu lâng tur ka ni, nangni tlatlum tur in ni” a ti ngam ṭhin.
Mizoram assembly inthlanna hmasa berah Mizo Union party President niin Kolasib bial aṭanga thlan tlin a ni a. Chief Minister atan Pu Ch.Saprawnga a rawt tlat mai a, an inhnawn chhungin khua a tlai zo dawn tak ngial a. May ni 1, 1972 tlaiah Lt. Governor , SP Mukherjee-a chuan, “Zaninah intifel ngei ngei tur a ni,” tiin a hriattir ta a. Mizo Union block hruaitute chuan, “Hetia inhnawn inhnawn lovin Pu Chhunga leh Pu Rawngate hi, vote-in i buk mai ang u,” an ti a. Vote-a buk a nih chuan a tling dawn tih a inhriat avangin Pu Rawnga kha hnawn kha a ni a, vote an la ta a, hneh takin Pu Chhunga chu thlan a ni a. May 3, 1972-ah Mizoram Chief Minister hmasa ber atan lak luh a lo ni ta a ni.
Deputy speaker Pu Hipheia khan mikhual a ngah thei em em a (Hetih hunlai hi chuan Aizawlah Mara (Lakher) tlem te chauh an la awm) Pu KL. Rochama te awmpui Zinkunga awmna pindan chu Pathian biak inkhawm nan leh zirlaite intawh khawmna atan an hmang ṭhin a.
Pu Hipheia dinhmun hi hriatthiampuiin Pu KL. Rochama MLA, Pu C. Lalruata MLA etc.. ten Pu Chhunga hnenah, “Pu Hipheia hi circuit house ram ruakah hian in hmun pe teh,” an ti a. Pu chhunga chuan, “In han sawi ram ruakte hi nakin lawkah circuit house zauhna leh international conference neihna tur In sak nan kan la mamawh dawn a ni,” a ti a. Pu Lalruata chuan, “Ka Pu chu i ti leh bur ṭhin a, i hnu a Chief Minister-ten an inpe leh tho ang,” a ti a. Pu Chhunga chuan, “Midang thiltih dan tur chu ka sawi thei lo va, ka hun chhung hi chuan ka remti ngai dawn lo a ni,” a ti a. Pu Lalruata sawi ang khan Brig. T. Sailo Chief Minister a nih hun lai khan Minister pakhat hnenah leh PC hotu lawkte'n sawrkar ram ruak tam tak an nei ta vek reng a ni. Pu Chhunga khan a takin ram a lo hmangaih ber a ni.
Pu Chhunga sawrkar-ah khan, opposition Congress member paruk (6) an awm a, session ṭum khat chu Pu J. Thanghuama MLA khan, “Chief Minister-in leivung paih nan sawrkar motor a hmang,” a ti a. Speaker Dr H. Thansanga chuan, “Chief Minister-in chhang rawh se,” a ti a. Pu Chhunga chuan “Nia maw le, ka remti lo chungin Saron venga ka In compound-ah police hotute'n police guard awmna tur in sakna tur lei an lai a, ka Pa-in leivung chu jeep tailer-in a lo paihtir a lawm maw le!” tiin nui ho chungin a chhang a, member-te pawhin hei bak corruption chungchangah sawiselna tur an hre lo a ni ber ta awm e.
5. Pu Chhunga khan Mizo mipui tawh phawt chu, eng party mi leh sa pawh ni se huatna thinlung chhia pakhatmah a nei lo: Mizoram buai 1966 aṭang kha chuan political party ding zawng zawng khan MNF leh India sawrkar inbiakremna (Remna leh muanna) an thupui No.1 a ni vek a. Pu Ch. Chhunga tih loh kha chu thinlung taka MNF unaute hmangaih a, remna siampui duh tak tak awmin kei chuan ka hre lo. MNF unaute kha chak nana hman an duh avanga Zoram mipui bum tum mai mai ni vekin ka hmu.
Pu Chhunga erawh kha chuan, ama party mi leh sa ang thovin MNF mi leh sate kha a hmangaih a ni tih ka sawi lan duh pakhat chu; MNF unaute'n Mizo Union eng emaw zat kut an thlak hnu khan, India sawrkar-in Mizo leh Mizo kan indona turin Mizo Union leh an ṭhalaite chu ralthuam pein MNF do let turin a ti a. Hruaitu ṭhenkhat leh ṭhalai tam takte chuan do let an duh a, mahse Pu Chhunga’n a rem tih loh avangin an do let lo chauh kha a ni.
Chuta Pu Chhunga thusawi tawi te pakhat chu, “MNF-te do let in ti a nih chuan, keimah hi min kâphlum hmasa ber rawh u, chutia min kâphlum hmasa ber a nih loh chuan, MNF do ka remti lo” a ti a ni.
MC. Lalrinthanga