Written by
Dr. Lalnunthara

ZOFATE HARH A HUN TA

1. Chanchin Ṭha avànga Mizoten kawng hrang hranga hma kan sàwn nasatzia ngaihtuahin kan Pathian hi fak mawlh mawlh tur kan ni. Hnam ang pawha chhiar theih loh kha Chanchin Ṭha avàngin hnam anga hriat kan lo ni tate hi a ropui a ni.

India Dàn hnuaia mahni puala rorelna Union Territory (U.T) kum 1972-ah kan nei a. Kum 1987-ah State puitlinga hlankai chhoh kan ni leh ta a. U.T kan nih aṭangin Central Sawrkar chuan Mizoram tih hmasawn nan sum tam tak a pe ṭhin a. Heng sumte hi dik leh felfai taka hman a nih ṭhin loh avàngin mi tam tak nun tichhetu, nawmchenna leh sum ngainatna kawnga min hruailuttu a lo ni ta a ni.

Rorelna dik leh fel awm lohnaah chuan mipui an buai a, sawrkar hna hmu turin thiamna nge pawimawh hmelhriat neih ṭhat tih fiamthù hun laite pawh a awm ṭhin kha!

Tichuan, India ram state dangte ang bawkin hma kan sàwn chho ve zel a. Tunah chuan Mizoram pawh khawvel tukverah kan dàk thei tawh a ni. Hetiang dinhmun sâng taka awm tawh anga kan inhriat lai hian engtin nge hnamdangten min ngaih ang? Bible zirtirna leh khawvel tukverh aṭanga thlirin tunlai Mizote dinhmun hi duhawm kan ti em? Hnam dingchhuak tur kawng nge kan zawh a, hnam boral tur kawng?

Kum 40/50 lo la awm turah hian Mizote dinhmun tur hi eng ang nge ni ang? Ṭhangthar lo la awm zel turten Chanchin Ṭha meichher an chhit èn zel theihna turin naupangte kan enkawl em? Heng zawhnate chhâng ni pawhfawmin Mizote dinhmun i han bih chiang teh ang u.

1) Nupa inṭhen chungchang :
Economist Suraj Jacob leh anthro­pologist Sreeparna Chattopadhyay-te chuan kum 2011 chhiarpui data kha an zir chiang a, nupa inṭhen chung changah hian Mizoram hi India ramah kan sâng filawr hle. India ram pumpui hi 0.24% a nih laiin Mizoram chu 4.08% a ni.

2) Zû leh Drug chungchang :
Mizoramah hian damdawi ruih theih thila buai (drug users) mi 25,000 vel awma chhùt a ni a, an zinga mi 10,000 vel hi inchiu ṭhin an ni. Ruihhlongai mi 2,000 vel hi engtiklai pawhin enkawlna Centre-a awm ang an ni bawk.

3) HIV/AIDS chungchang :

Mizoram hi HIV/AIDS tam lamah India ramah population-a chhùtin pakhatna kan ni. Nitina HIV positive thar pakua nei zel anga ngaih kan ni. Kum 1990-ah khan HIV positive pakhat Mizoramah hmuhchhuah a ni a, tunah chuan HIV/AIDS vei hi mi sing hnih chuang an awm tawh a ni.

4) Cancer chungchang :
Mihring tam dàna chhùtin Mizoram hi India ramah Cancer vei tam berna a ni. Cancer avàngin kum tin mi 711 vel an boral ṭhin a, vei thar mi 1,552 kum tin awm ṭhin anga ngaih a ni bawk.

5) Sex chungchang :
Central Kristian Ṭhalai Pawl (C.K.Ṭ.P) report-ah Biak In hawnga innei aiin Biak In hawng lova innei kum tin an tam zawk ṭhin. HIV/AIDS inkaichhawnna ber chu sex a ni bawk.

6) Electoral Roll :
Mizoram State Assembly inthlan hun atana buatsaih Electoral Roll-ah mipa aiin hmeichhia sing hnih chuangin an tam.

7) Mipa thi an tam : 

Vànglaini (ni 29.4.2021) chhuakin kum 2021 - 2019 inkara Mizorama thi zat (Economic & Statistics Remarks) a tarlan dànin, kum 10 (sawm) chhung hian kumtin hmeichhia aiin mipa 1,000 aṭanga 2,000 velin an thi tam zawk ziah ṭhin a ni. Kum 10 chhung chawhrualin hmeichhia 582 an thihin mipa 1,000 thi zel ang a ni.

8) Thil dik lo ualau taka tih chungchang :
Petrol pawlh dal leh Gas khawih chingpen Mizoramah a lâr hle ṭhin. Ṭum khat lai phei kha chuan Gas phurtute pawhin nawrh an tum hial a nih kha !

9) Dik lo dik anga pawm chungchang :

Thingzai 4” x 4” (chârchâr), 4” x 3” (chârtin) leh cubic lungte hi an hming leh an lenzawng a inang lo vek tawh a, mahse an hming ngai an la pu reng. Siam dik atan a ṭha hle mai. Hnamdangten min hmuhsit phah ngei ang le. Vaiho chuan brick lenzawng (size) hi an tidanglam ve ngai lo a ni awm e.

10) Naupang chawmtu nei lo chungchang :

Mizo naupang chawmtu neilo 300 chuang Mizoram pawn, State hrang hrangah leh India ram pawnah làk (adopt) an ni tawh.

11) Nula leh tlangval, tleirawl leh naupang mu rei lutuk:

Tunlai hi nula leh tlangval, tleirawl leh naupang thlengin mut huna mu lo, thawh huna tho bawk si lo, chhungte chaw ei ruala ei hman lo khawpa mu bo, chhun leh zan awmze mumal nei loa hmang mai mai an tam hle. Hetianga an awm chhan ber pakhat chu internet leh mobile phone an khalh nasat lutuk vang a ni a; tam tak phei chuan thil ṭha lo, pornography te thlengin an en ṭhin a ni ang. Hetianga Mizo nula leh tlangval, tleirawl leh naupanten hun an hman chuan an hma lam chu a êng lo hle ang a; Mizo hnam tlakchhiatna hmahruai a ni thei hial ang.

12) Mizo tawng chungchang:

UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) chuan Mizo ṭawng hi ṭawng ral mai thei tur zingah a dah a. Mizote hi kan ral a nih loh chuan kan ṭawng hi a ral mai theiin a rinawm loh. Mizo ṭawng ral theih dàn kawng awm thei leh chu hnam lian zawkte nen kan inhnaih tulh tulh a, nupui pasal kan inneih pawlh zel chuan engtik hunah emaw chuan chìmralin kan awm thei dawn a ni. Hetiang kawng hi hnam lian zawk, mihring tam zawkten mi tlem zawkte an chìmral dàn a ni ṭhin. Hetiang hlauhawmzia hriain British sawrkar pawh khan Mizote him nan Dàn hranpa pawh a siam a nih kha.

2. Tunlai Mizoram dinhmun tlângpui chu tarlan a ni tawh a. Hetiang dinhmuna ding reng chung hi chuan Mizote hi hnam anga kan dinchhuah a rinawm loh a, Chanchin Ṭha meichher pawh kan chhi êng reng theiin a rinawm loh bawk a ni. Heng harsatna hrang hrang kan tawn mekte hi vàn aṭanga rawn tla ni lovin keimahni nun rahchhuah a ni. Hei hi Pathian thu kan zawm duh loh vàng a ni kan ti thei bawk ang. Entirnan, mipa thih tamna ber pakhat chu ruihhlo laka an fihlim loh vàng a ni a, HIV/AIDS kaina chhan lian ber pawh mipat hmeichhiatna hman dik loh vàng a ni bawk. Kristian State tia hriat ṭhin Mizoramah hian sual leh dik lo pawmzam leh ṭha en mai hi a tam tawh hle mai. Thingzai zuartu pawhin 4” x 3” (chartin) a tih chu 4” x 3” a ni lo va, cubic lung chhertuin cubic lung anga a zawrh ṭhin hi cubic lung aiin a tê daih a ni. Hei hi kan hre vek a, thuneitute lahin tih dik an tum tháwm kan hre lo a, mipuite lahin ni lo chung hian kan pawm mai ta chu a nih tàk hi ! Hetih lai hian Chanchin Ṭha kan hrilh ṭhin Mosolman hote brick siam chu a len dàn (size) an tidanglam ngai lo niin a lang. Chanchin Ṭha kan hrilh ṭhin state hrang hranga awm hoten Mizoram dinhmun dik tak hi hre ta se, mak an tiin, “In Chanchin Ṭha sawi hi nunpui loh tur em ni ?” tiin zawhna an siam ngeiin a rinawm.

Kan nun dàn leh Bible zirtirna a inpersan nasa tih loh rual a ni ta lo. Mipui mimir hi, “Khawiah nge thawk hah vak lova sum tam tak ka hmuh theih ang ?” tiin kan buai a. Roreltuten dik taka rorel pawh tum ṭhin mah se, Party System hnuaiah chuan a theih tak tak loh a ni. Kan hriat ṭheuh angin party hrang hrangin sawrkarna an siam tawh a, an inang tlangpui zel a nih hi. Eng nge a chhan kan tih chuan Party System hnuaia kal an nih vàng a ni. Tuna kan kalpui dànah hi chuan party worker-ten nasa takin an party chak nan thà an thawh a. An lo lal ta ngei a, sawrkar hnuaia hlàwkna zawng zawng chu an chan turah an ngai tawp mai a ni. Hei hi thil tih dan tur pangngaiah an ngai tawh mai a ni. Hei hi tihdanglam theih chu a ni a, mahse tun thlengin tidanglam duh sawrkar kan la nei lo chu a nih hi !
Sawrkar a ṭhat loh chuan Kohhran pawhin nasa takin a tuar ṭhin. A chhan chu Sawrkar leh Kohhran hi làk hran theih tak tak a nih loh vàng a ni. Sawrkar siamtu chu mipui an ni a, chutiang bawkin ringtu awmkhawmho hi Kohhran chu a ni. Tuna Mizoram dinhmun hi chuan kan Pathian hmelmate tan kan Pathian sawichhiatna remchang kan siamsak nasa hle a ni (2 Samuela 12:14; Rom 2:24). Chanchin Ṭha kum 100 chuang hre tawh kristiante nun dàn tur chu a ni lo a ni.

3. Mizote hi kan harhchhuah a hun tak meuh tawh a ni. Zû leh drug hman dik loh avànga harsatna leh cancer natna avànga thihna mi tam tak chunga lo thleng ṭhin te, mipa thi tam ṭhin dànte chhiar tel lo pawh hian HIV/AIDS darh chak lutuk avàng ngawt pawh hian Miozte hi hnam angin kan ding chhuak zo lo ang a, Chanchin Ṭha meichher chhi êng zel tur kan awm dawnin a lang lo a ni. Entirnan, kum 1990 khan HIV positive hi mi 1 (pakhat) Mizoramah a awm a, kum 30 a ral hnu kum 2020-ah chuan mi sing hnih chuangin HIV/AIDS an vei dèr tawh a ni !! Hetiang zela chakin emaw, hei aia chak lo deuh pawhin darh se, tun aṭanga kum 30-ah chuan eng anga tamin HIV/AIDS natna hi vei tawh ang i maw ? HIV/AIDS natna ringawt pawh hi hnam ang pawha ral theihna a ni thei hial dawn a ni.

4. Tuna kan awm dàn hi kan nun rahchhuah chu a ni. Kan inenchian a ṭul tak meuh a ni. Bible zirtirna leh kan nun hi a inpersan hle tawh a ni. Lal Isua ringtute chu ringlo mite nen kan inang thei lo. Ringtute chu mana lei kan ni tawh a, kan taksa leh nuna Pathian chawimawi tur kan ni (1 Kor 6:20). Lal Isua ringtute chuan thil ṭha an ti ṭhin ang a, an thil ṭha tih leh an nun ṭhate ringlo miten an lo hmu ang a, Pathian an chawimawi thei dawn a ni (Eph 2:10; 2Kor 3:2&3). Hetiang hi Bible-in kan awm dàn tur a sawi dàn a ni a. Chutih laiin kan awm dàn chu tarlan tawh ang khi a ni bawk si ! Kan Pathian hi kan ral hmang mei, thikthu chhe tak Pathian pawh a ni tih kan hriat nawn a va ṭul èm !

Mizo naupang chawmtu nei lo, rethei tak tak 300 chuang zet chu Mizoram pawnah làk (adopt) an ni tawh a. Heng Mizo naupang rethei tak takte hi Hindu/Muslim chhungkuaa an seilian a nih chuan Kristian an ni zui thei kher lo ang. Hetiang hi kan dinhmun a nih laiin Pathian malsawmna kan dawn tawhah kan lungawi thei lo a, a dang kan duh belh zel a, hausa leh rethei inkar a zau chho zel a, mamawh inpetawn theite an inkawmngeih zual bik zel bawk ṭhin. Tun dinhmuna min dahtu Pathian tân Grep rah ṭha mi anga rah tur kan ni. Engtizia nge ni hetianga kan awm tàk mai ni !! Kan rama sualna hrang hrang do hian Sawrkar, Kohhran, Tlawmngai Pawl leh mimal ṭhahnemngaiten nasa takin ṭan an la tawhin an la mêk reng a ni tih chu kan hre ṭheuh awm e. Kan dinhmun erawh chuan ṭhat lam aiin ṭhat loh lam a pan zel zawk niin a lang bawk si ! Eng nge a chhan ni ang ? Pathianin kan ram roreltute hi tih tak meuha sual sim a, a hnena tlulut a, mipuite tana Pathian ngaihdamna leh malsawmna dil turin a phùt niin a lang. Khawvel ram hrang hrang chanchin aṭanga lang chiang tak ṭhin chu rorelna dik leh fel a awm lohna hmunah chuan sual a pung ṭhin a, hei hian Kohhranho thlarau lam nun thlengin a nghawng ṭhin a ni. Israel hote chanchinah an lalten Pathian an ṭih chuan mipuite an hlim a, an ralmuang ṭhin a ni tih kan hmu. Sawrkar ṭha chu mipui sawrkar dik tak a ni tur a ni a. A thlang tlingtu Party sawrkar mai ni lovin, mi zawng zawng tá a ni tur a ni. Sawrkarah a phû leh tling apiangten an chanvo tur dik tak an chang ang a, hleihneihna leh party mi leh sà induhsakna ùchuak takin hmun a chang tur a ni lo. Roreltuten sawrkar hi Pathian tá a ni tih chiang takin an hre tur a ni.

5. “A nih leh tun huna rorel mektute hian engati nge sawrkar ṭha, mitin huap sawrkar chu an siam mai loh ? Mi ṭha tak tak an ni hlawm a ni lo’m ni ?” tih zawhna a awm nghal mai thei. Tuna rorel lai leh a hma chiaha roreltute zingah mi ṭha leh Kohhrana rawngbawltu ṭha tak tak pawh an awm. Thil ṭha leh dik tih duh pawh an ni hlawm ang. An harsatna ber chu Party System kan kalpui dàn hi a ni. Mizoram Synod pawhin Party Unit System hi ṭha ti lovin, ṭhiah ni se tiin Inkhawmpui Lianah passed a ni tawh nghe nghe a ni. Political Party hrang hrang hruaitute nen sawihona neih a ni a, Political Party hotuten Party Unit-te ṭhiah an duh tlat loh avàngin ṭhiah theih a ni ta lo a ni. Ram hi Lalpa tá a ni a, a neitu Lalpa duhzawnga enkawl hi amah ringtute tih tur a ni.Tuna Party System-ah hi chuan Party Worker-ten an party a chak theih nan theihtawpin ṭan an la a. An lo chak chuan sawrkar hnuaia hlawkna awm zawng zawng kha an chan turah an ngai tawp mai a ni. He ngaihdàn tihlawhtling tur hian sawrkara thuneitute pawhin an thuneihna hmangin a theih dàn angin hma an la ve mai ṭhin niin a lang. Tuna sawrkar kal dàn ang ni lova mitin huap zawnga her danglam theih chu a ni a, mahse her danglam ngam Chief Minister kan la nei rih lo chu a nih hi ! Chuvàngin, tih tak meuha sual thupha chawi a, Pathian hnena ngaihdam dila ṭawngṭai chu rorel mektute tan chuan a har hle dawn a ni.

6. Tuna Mizoramin a mamawh chu mi huaisen leh tumruh, Pathian ṭih mi, dik taka rorel theitu turte an ni. Mizoram hian mi ropui leh hausa a mamawh ber lo, kawng engkima Pathian ṭihtu a mamawh ber tih kan hriat a pawimawh. Mahni mimal hlàwkna leh ropuina lam ùm lo a, rinawm taka Pathian leh kan ram tan tia Mizoram tluchhe tur tungding tura hmahruai ngam ṭhalaite ṭanrual a, hmalàk a hun ta. He pawl din thar tur hi chuan Political Party dinglaite ang lo takin inkaihhruaina (constitution) mumal tak a nei ang a, tah chuan roreltute leh mipuite tih tur leh tih loh turte chiang taka tarlan a ni ang. He inkaihhruaina ṭha ti apiangte chu pawl member an ni thei zel ang. Rorelna reng rengah Dàn a lal ber zel ang a, Dàn chungah tumah an awm a thiang lo ang. He pawl thil tum ber chu Mizote hi hnam anga kan dinchhuah a, Chanchin Ṭha meichher kan chhit èn reng theihna tura ṭanlàk a ni. Tuna Mizoramin harsatna hrang hrang a tawh mek lak aṭanga min chhanchhuak thei awmchhun chu Lal Isua a ni. Chuvàngin, sawrkarna siam hunah chuan Chief Minister hna hmasa ber tur chu Mizo mipuiten tih tak meuha Pathian hnena sual thuphachawina neih a ni ang. Chief Minister, Minister, Speaker leh MLA zawng zawngte pawhin Pathian hmaah dik tak leh rinawm taka mipuite tana thawk turin an intiam bawk tur a ni ang. Sual thuphâ chawi a, kan ram tidam leh tura Pathian dil huna kan innghahna Pathian thu chu hei hi a ni ang - ‘Vànte ka khàra, ruahte a sùr loh emaw, khaukhuapte ka tirha, ramte a tihchhiat emaw, ka mite zinga hri ka lèntir emaw a, ka hmingpu ka mite chuan inngaitlâwma an ṭawngṭai a, min zawna, an awm dàn sualte an hawisan chuan, vàn aṭangin ka lo ngaithla ang a, an sualte ka ngaidam ang a, an ram chu ka tidam leh ang’ (2 Chr. 7:13&14). Ram roreltu lû ber hova tih tak meuha Zoram mipuiin Pathian kan auh chuan Pathianin kan sualnate a ngaidam ang a, kan ram a tidam leh ang a, harhna ropui tak pawh min pe ang tih hi kan ring tlat tur a ni. Chutih hunah chuan rin phàk bàkin kan thlai chìnte pawh a lo hlàwk tawh ang a, sumdawnna kawng ṭha a inhawng zung zung tawh dawn a ni. A chhan chu Lalpa a lungawi tawh dawn a ni. Chutih hunah chuan Pathian ram chu kan hnenah a lo thleng tawh ang a, vàna miten an tih angin keini pawhin Pathian duhzawng he leiah hian tih kan zir ṭan tawh bawk dawn a ni. He khawvela Pathian ram lo thlen thu hi Lal Isua khan a ngaipawimawh a, ṭawngṭai dàn tur min zirtirah pawh a sawi a nih kha (Mt. 6:10)

7. A tawp berah chuan tuna Party System kan hman mek dànah hi chuan rorelna dik leh ṭha a awm thei lo. Ṭhat theih lohna kalphung hi ṭhat loh theih lohna kalphungin a thlàk theih a, thlàk kan tum bawk a ni. Mizoram hi kan chènna tur leh kan enkawl turin Pathianin min pe a, a duhzawnga enkawl hi kan mawhphurhna a ni tih i hre nawn leh ang u. Rorelna dik leh ṭha a lo pian chhuah theih nan ṭan i la ang u.

Dr. Lalnunthara