ZOṬAWNG THU NAWI - 25

“Lalvung, nihinah hin nang leh kei râl kan si chang maw? Hi sai lu tluni naniam lohvah chun, ka muzuk fei hin na rîl ka chuah lai.”

Hei hi Fanai lal Dokhama’n Sailo lal Lalvunga hnena a sawi a ni a. Dokhama hi Rorehloa tupa a ni a; Lalvunga hi Lallula tupa a ni ve thung a. An pute pahnih, Rorehloa leh Lallula hi inṭhian ṭha tak an ni a, inbâwih lo tura thu thlung an ni a. An thlahte pawh an indo lo.

Heta Dokhama thu sawi awmzia hi, “Lalvung, vawiinah hian nang leh kei hi râl kan ni ta a ni maw? He sai lu chungah hian I inphahhniam loh chuan ka muzuk fei hian I rîl ka khei ang,” tihna a ni a; Saikuti Chanchin, Selṭhuama ziah aṭanga lak chhuah a ni. Vuta fapa Lalvunga te hian Dokhama khuate sai kah sa an lo chan khalh a, Dokhama hian kawnglakah a lo châng a, sai lu hi a laksak leh a. An sai lu inchhuhna hmun hi Sailulâk tih a ni zui ta a, sai lu an inlaksakna hmun a nih vang a ni.He sai lu hmang hian Dokhama khuate chuan Chapchar Kût an hmang ta a. Chutih lai vêk chuan nausen hmeichhia a lo piang ve a, a hmingah Saikûti tih a ni a.

Dokhama ṭawngkam han en khian, Fanai te khian anmahni ṭawng an hmang ngei niin a hriat a. Mahse, Saikuti a lo piang a, naupang te tak tê an nih laiin Zawlbûk hnuaiah buh lem an ṭhap a, Saikuti chuan hla a phuah a, “Zawlbuk hnuaiah buh lem kan ṭhap chiam a, Hmarthanga zai kel bê lo ang e,” tih a ni a. Saikuti hi Dokhama khuaa mi a ni si a, Dokhama leh Saikuti te hi Fanai ve ve an ni a. Chhungkaw ṭhenkhatin Fanai ṭawng an hmang a, Saikuti te chhung hian Fanai ṭawng an hmang ve lo nge ni dawn ni; an ṭawng a inang lo tlat mai.

C. Chhuanvawra chuan Hmanlai leh Tunlai Mizo Hlate-tihah Saikut hla heti hian a dah a,

“In zuah sual e,

kan chhuahtlang thinglenbuang,

Par a chhuang e, Bawmzo lu ngênin,”

tiin. He hla vêk hi Chhawkhlei (Mizo Robawm)-ah leh Dr. Lalruanga lehkhabu Mizo Hla leh a Phuahtute tihah “Mizo lu ngenin” tia tar lan a ni a; Saikut Chanchin tih bu,

Selṭhuama ziahah chuan “mi hrâng lu ngênin” tih a ni thung.

B. Lalthangliana chuan Mizo Chanchin (Chik Taka Chhuina)-ah “Mizo lu ngenin” tih a nih a rin loh thu leh “Bawmzo lu ngenin” tih a nih a rin zawk thu a ziak a. “Mi hrâng lu ngênin” tih awmna bû hi a hmuh hmaih palh a nih loh chuan sawi lan thamah a ruat lo nge ni, Mizo leh Bawmzo bâk a sawi ri tlat lo. Thingsaia Fanaiho, Saikuti te khua kha in 100 vel bak an ni si lo a, Sailo han khing ngam turah a ngai lo deuh a. A sawi dan chuan, “Thingsaia khaw thar kai hi 1883 Pawltlak niin, Pu K. Pakunga chuan a ziak a. Tin, in 100 vel niin a sawi bawk,” a ti a. In 100 vel chauh chuan Mizo an ep mai a ring lo deuh a ni. Hetiang zat lek an nih chuan “Mizo lu” han ngen riap mai chu thil tih âwm loh tak a ni thei ang.

Selṭhuama ziah danah thung chuan, Thingsai an lo kai phei hian Aiduzawl velah an lal pakhat Hnochhuma hoin in 150 vel an awm a, a ti a. Chu bakah Aiduzawl chhak maiah Khawtindala hoin in 350 an awm bawk a; Khawtindala hi Dokhama pa unaupa a ni. Khaw pakhat, veng hrang ang mai an ni a, in 500 vel zet an ni a. Thingsai an kai hlim hian ropui an intiin an rilru pawh a chapo ta deuh a. Chu vang chuan a nia sahlam atana thing pakhat an han zuah, Saikuti’n, “Eng lu mah in khai lo e,” a tih takna chhan. In awm zatah hei hi dik zawk ta se, chhim lam Sailo khaw ṭhenkhat chu han ep ut ut mai ngam tur chu an ni ve leh tho a; mahse, chu zawng rin thu mai a ni.

Saikuti awmna khua chu Rorehloa tupa Dokhama khua a ni a. Fanaiin Sailo an do chu Khawnglung a ni deuh ber a. Fanai Chanchin, Kawla Fanai lehkhabu lama a lan dan a tlangpui zawr zawr han sawi zui i la, Hualngo leh Vuta te indo tur pawhin Fanai an tlawn rawn a. A tawpah Hualngo lam an thinrim tak avangin Lallula thlahte, hmar Sailo lamah a ṭang a. Chhim leh Hmar indo dawn pawhin Lalpuithanga te’n an lama ṭantir tumin an hnaih a, an hlawhtling lo a. Chhim lam Sailo thinrimin Dokhama nu Tawlthliahi an hmuhmawh tak avangin Fanai chuan chhak Pawih punin, Vuta fate nena thawk chhuakin Khawnglung an run ta tih kan hria. Lianlula thlahte Fanaiah tû-ah an inpe a, Mânga thlahte’n Lianlula thlahte an tihduhdah zui ngam loh phah. A, a tam mai.

Eng pawh ni se, kan history han en chuan Fanai hian Sailo hi indo tum ut ut chuan an awm em em ngai lo, hmar lam Sailo phei chu Lallula thlahte an nih avangin an inhmu chhe ngai lo hial zawk ni awm a ni. Rolura thlahte leh Fanai hian indo tak tak an tum a, 1889 Vai lian vangin an indo ta lo (Mizo Chanchin - Hrangṭhiauva). Chu vang chuan, Saikuti hian “Mizo lu ngenin” a tih hi rin a harsa a (hetih hunlai hian Mizo tiin an sawi kher ang em tih pawh a chiang lo leh zel vei nen). Fanai leh Sailo kha râl ang tak taka inen ni loin, eng emaw thilthua inhmuchhe ve thei mai chauh kha an ni a. “Mizo lu ngênin” tih leh “Bâwmzo” lu ngenin tih chauh hi ziaktute ziah dan ni ta se, B. Lalthangliana ngaih dan, “Bawmzo lu ngenin” tih hi a dik zawk hmel hle.

Bawmzo hi Fanai nen an indo fo nge ni dawn, Saikuti hlaah vêk hengte hi kan hmu a,

“Chhâwn an tuan e,

ka piah Bawmzo daiah,

Hrân lu khaiin râl an au ve,

khawmuala’n chuan i.”

“Bawmzo thlunglu tui ang

kan lak ni chuan,

Kan thanin Saikhaw tlâng a

nghawr dîm e.”

“Ka cho lo e, kawlkei sahrâng chu,

Chhunthang, Sailung ka râl lei do ve.”

“Ka râl leido zatlangah rêl ila,

Hrâng hlei valin Bawmzo thlunglu leh

chhâwn an ngên e.”

Khing hla aṭang khian Bawmzo chu an râlte an ni tih a chiang viau a. Chutih rualin tuna Bâwm kan tih hi he hla thua Bawmzo hi an ni ang em? Nge, chhak Pawih ṭhenkhat an ralkhat sawina zawk tih erawh chhui chian deuh chu a ngai ang. Fanai leh Zahau an indo pawhin Fanai lam khan Zahau ni lote Zahau emaw tiin an do sual ṭhin tih a ni lehnghal a; thah sual châng an nei a; an do ngei te an do loh emaw tia thah loh ṭum an nei bawk a. A hunlai pawh khan chiang lo deuh an nia. Selṭhuama hian Saikuti hla a hrilhfiahnaah ‘Bawmzo’ chu ‘Pawi’ tih bâkin a dah lo. LT Muana Khiangte hla ‘Khawnglung Rûn’-ah khan, “Bâwmzo Aichhûng hrângin romei an chantir e,” tih a awm a; khata ‘Bawmzo’ pawh kha LT Muana Khiangte chuan ‘Pawih’ a tihna mai bawk a ni awm e.

A lû ngen lai lo deuhah pawh Selṭhuama hian, “In zuat sual e,” a ti a; ziaktu dang hian, “In zuah sual e,” an ti deuh ṭheuh thung a. Ṭawngkamah ringawt pawh kan hriat dan a inang lo nghal zel chu a nia. Amah Saikuti lah, “Zuat nge i hman zuah tih zawk?” han tih dawnin zawh tur a awm tawh si lo.

A tawpna atan Saikuti hla pakhat hi en leh i la, a ziaktute hian Mizo an dah chawp a nih loh chuan hei, hetah hian Selṭhuama chuan Saikuti chu Mizo tih a chhamtir leh tho mai,

“Zokhaw hrân lai ka lu chungah tanchhâwn ka tuan e,

Mizo lu thawn hmanah lammual a thing ngai lo e.”

Selṭhuama lehkhabua kan hmuh theih chinah Saikuti hian ‘chhâwn an tuan e,’ tih leh ‘tanchhâwn ka tuan e,’ tih a hmang a; ‘tawn’ tihna atan ‘tuan’ a hmang a ni awm e.

Rempuia R.Lûtmâng