PI PUTE SULHNU HUMHALH A ṬUL
April 18, 2021 (Pathianni) hi khawvel puma hmun hlui humhalh ngaite puala ni bik, World Heritage Day a ni a. Khawvel puma hemi lam ngaihtuahtu pawl, International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) chuan kum 1982 aṭang khan April 18 hi kumtinin thil hlui humhalh ngaite humhalh a ṭulzia in zirtirna ni atan ‘ World Heritage Day’ atan a lo puang tawh a. Hei hi UNESCO pawhin a pawmpui a ni. Kumina he ni thupui (theme) atana an siam chu ‘Shared Culture’, ‘Shared heritage’ leh‘Shared responsibility" tih a ni.
Mizoramah hian pipute sulhnu hlui humhalh ngai hi a ṭhahnem khawp mai a, hengte hi kan hnam rohlu, kan hnam chanchin min hrilhtu leh khualzinte hiptu ber an ni a. Nakin zelah kan sum hailuhna hnar ṭha tak an la ni chho dawn a, chuvangin kan humhalh a, dimdawi taka kan enkawl a ṭul hle a ni.
Khawvela hnam ṭhenkhat te zingah an thlahtute sulhnu hmuh tur nei tawh lo leh zir tur pawh nei tawh lo te an awm a, chuvangin an hnam chanchin pawh thui tak chhui a har ṭhin a ni. Keini erawh chu kan ram chhung ngeiah leh kan chhehvel (a bikin kan chawr chhuahna lam ni a kan ngaih Chin Hills etc.) ah te kan pipute sulhnu hmuh tur leh humhalh tur kan la nei a. Kan vannei em em a ni.
Heng sulhnu hlui hmuh theih a la awm te leh lei hnuaia inphum tawh te hi hnam chanchin leh mihring chanchin zirnan an ṭangkai em em a, heng aia ṭangkai leh rintlak (reliable sources) hi an awm chuang lo. Mizoramah hian hetiang sulhnu hlui hi kan ngah hle a, hmuhchhuah belh zel pawh a ni a, helam a tui leh zirmite chuan theihtawp chhuahin an zir chho mek zel bawk a. An zirna engah tunhma kan la hriat ngai loh te pawh kan hre chho ta zel a, kan pipute lo ropui zia leh an khawsak phung changkang tak takte kan hre chhuak ta zel a, a lawmawm hle mai.
Mizoramah Archaeological Survey of India (ASI) in Office hmun neiin hma an rawn la tawh a, hei hi hmasawnna lawmawm leh chhinchhiah tlak tak a ni.
ASI hian kan ram chhunga pipute sulhnu hlui te an zir chiang mek zel a, kan hriat ngailoh te pawh kan hre chho zel turah ngai ila. Chutih laiin heng kan pipute sulhnu hlui zirchianna kal mekah hian hnamdang thil nena sawi zawm tumna leh kan sulhnu ropui tak tak te hi hnamdang sulhnu ni a ngaihna te a awm a hlauhawm hle a. Chuvangin heng zirchianna kawngah hian fimkhur taka kal pui a tul hle a ni. Hemi rilru hre reng chung leh kan sulhnu hlui zirchian belh zel a nih theihnan hemi lama tui leh zirna lam kalpuitu pawl -Mizo Archaeological Society in theihtawpin hma an la chho ve zel a. Thil lawmawm tak a ni.
Kan rama kan pipute sulhnu te hi hnamdang ten min zirchian sak piah lamah keimahni ngei, Mizo history hria leh khawsak phung hria ngei ten tunlai thiamna hmanga kan zirchian chhoh zel hi a pawimawh a, a him bawk a ni.
Chuvangin kan hnam chanchin leh tunhma khawsak phung te zirchian a nih theihna tur chuan heng kan pipute sulhnu hlui te hi kan humhalh tlat a pawimawh a. Humhalh ṭha lova a riral mai chuan kan hnam chanchin dik tak hi chhuichhuah a harsat phah hle dawn a ni. Tin, heng sulhnu hlui te hi Mizoram sum hnar, khualzin te hip tura kan thil neih hlu te an ni a. Tunlaia siam chawp hmuhnawm thil ai chuan a tak ngei hi a hlu a, khawvelin a ngaisang zawk bawk a ni.
Hengte hi kan ram, Mizoram larna tur leh khawvelin a hmelhriatna tur a ni a, Vangchhia khuaa ‘Kawtchhuah Ropui’ avang ngawt pawh hian India ram mai ni lo, khawvel pawhin Mizoram hi a hre lar chho ṭan ta a nih hi.
Mizoram khaw tinah YMA, INTACH leh tlawmngai pawl, mimal leh Sawrkarin pipute sulhnu humhalh kawngah hma kan la chho zel a. Sawrkar pawhin a humhalhna dan ‘‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Rules, 2003’ a siam tawh a. He dan hmang hian pipute sulhnu hlui hi humhalh leh enkawl mek a ni a, a tichhe tute hremna thleng pawhin a tel nghe nghe a ni. Hetih lai hian khawtin leh veng tin dapchhuak pawl kan neih chhun, YMA pawhin an huamchhunga humhalh ngaite awm te theihtawp chhuahin an humhalh mek zel a, hemi lama ke pen nasa ber an ni hial awm e. Kum 2016-a YMA Rorel inkhawmah khan ‘Mizoram hmun hrang hranga kan pipute hmun hlui leh sulhnute hi a nih phung hloh lova humhalh a nih theih nan Central YMA-in hma la rawh se’ tiin rel a ni , hemi bawhzui hian theihtawp chhuahin hemi lam buaipuitute insiamin hma an la a, YMA Branch hrang hrangah pipu sulhnu humhalh a ṭulna thuziak te an sem chhuak a, Branch tin ten an khaw chanchin leh pipu sulhnu hlui an neih te lakhawmin Central YMA ah an pe khawm a, hengte hi uluk taka remkhawmin dahṭhat a ni.
INTACH (Indian National Trust For Art and Cultural Heritage) hian nasa takin hma an la a, Mizoram hmun hrang hrangah zin kualin Mizoram chhunga thil hlui leh humhalh ngaite an tlawh chhuak ṭhin a, mipuite hnenah hetiang lam zirtirna hi an pe ṭhin bawk a. Hmun hlui humhalh ngaite chanchin lakhawmin a bu te an chhuah bawk a, an fakawm hle a ni.
Khaw ṭhenkhat hi chuan an humhalh ṭha hle a. YMA ten anmahni ram chhung ṭheuhva thil hlui leh Mizo history a thil ṭangkai an neih chuan an humhalh vat a, chutiang tih nachang an hriat avang chuan an khua pawh miin an tlawh chak phah fo ṭhin. Hei hi khaw changkang zia a ni. Hetiang a nih avang hian a changtu Department (Art & Culture) tan pawh a awlsam phah hle nghe nghe a ni. Hetih lai hian humhalh lem lo te pawh a awm theih bawk a, sum leh pai harsat avanga humhalh hleih theih loh te pawh a awm thei bawk awm e.
Kan humhalh danah pawh hian fimkhur taka hmalak a ṭul. ‘‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Rules, 2003’in min phut angin a nihna tak (origin) hloh lo zawnga humhalh a ṭul a, hmundang remchanga laia dah/hun/phun sawn emaw, mi hmuh theih tura hmun remchanga dah te hi a rem lo a. A awmna hmun dik takah a nih ang anga a awm mai khan a hlu a, zirchian dawn pawhin a awlsam zawk bawk a. Tunhma in lungphun ṭhenkhat chu lak sawn emaw thil dang (thlan lung) atana hman daih te a awm ṭhin a, hengte hi ching lo hram ila a ṭha awm e.
Tin, humhalh a ni tih hriatna tura rawng engemaw lo hnawih te hi a pawi em em a, lungphuna milem inziakte pawh han ziah belh mai te, mahni hming han ker belh mai te kan ching ṭhin a, hei hian nasa takin a hlutna a ti bo vek thei a ni. Chuvangin kan humhalhna kawngah hian fimkhur tak leh uluk takin, a hlutna ti bo lo thei ang berin kan humhalh tur a ni a.
Tunhnaiah hian hemi kawngah hian Zoram mipuite kan ṭhangharh ta a, kan pipute sulhnu hlui humhalh nachang kan hre chho ṭan zel a, hmasawnna lawmawm tak a ni. Hnam fing apiangin an hnam thil an ngaisang a, humhalh nachang an hre bawk a, an ngaihlu thiam bawk a ni. Kan ram chhunga mite hi keini lo chu humhalh tur an awm chuang lo a, tin, midangin min humhalh sak dawn pawh nise keimahni, a neitu ngeiin kan humhalh hi a hlu zawk a, kan tihtur pawh a ni.
Mizote hian kan hnam thil hi kan chawisan a, humhalh nachang kan hriat chuan hnam changkang leh hnam fing kan ni tihna a ni ang a, khawvelin min hriat theihna kawng pakhat a ni bawk ang. Hnam chanchin zirna ngawr ngawr bakah kan ram ti hmingthangtu leh khualzin hiptu ṭha tak, sum lakluhna ṭha tak a ni bawk dawn a ni. Chuvangin hemi kawngah hian ngaihtuahna i seng thar zel teh ang u.
Tunhnaiah Mizoram hmun hrang hrangah In sa tur leh kawng lai tur ten hmanlai thil–hlum bel, mihring ruhro leh hmanraw hlui te, thlan hlui te hai chhuah a awm ta fo mai a. Hengte hi a theih chen chenah Mizo Archaeological Society te, Art & Culture Dept te, Mizoram University a History & Ethnography Department ten tlawhin an la khawm a. Tunah hian a ṭhen chu Mizoram University a History & Ethnography Department Museum-ah dahkhawm a ni. Hengte hi a theih ang anga zirchian chhoh mek zel a ni. Hetiang thil lai chhuak emaw kan awm chuan anni ho hnenah hian hriattir theih nise a lawmawm hle ang.
Prof. Malsawmliana