KHAW TAIMA MAITE
Mizoram University Department of History & Ethnography hnuaia Tribal Studies & Ethnomedicine M.A. zirlaite leh zirtirtute chuan Vau Thla chawhnu lam khan kan zirtirtute kaihhruaina in Maite khua zirchianna kan nei a. Maite Khua hi Saitual District chhunga awm niin, Aizawl aṭanga chhim chhak lam Mizoram laili taka awm a ni a, Ṭawi Wildlife Sanctuary bul ṭhut khawchhak lam a awm a ni. Aizawl aṭangin Km 103 a hla a ni a, kum 2020 kum tawpa Maite VC chhiarpui neihah mihring 1170 awmin, in ding zawng zawng zat hi 227 a ni. Kum 2021 Electoral Roll thar berah mi 643 in vote an nei a ni.
Maite khua hi rambuai avangin Vai Sipai ten Kum 1966 July ni 14 ah leh kum 1968 March ni 21 ah khan an hal ral vek a, kum 1968 ah Ruallungah khawm an ni a, kum 1972 ah Maite ah bawk leh an ni. Maite khua hming put chhan ni a sawi chu hmar hnam 'Maite' Ad 1680 - 1720 vela luah tute vanga Maite tih ni ta ni a sawi a ni. He khua luah leh tu chu Lalnu Rolianpuii a ni a, Lalnu Rolianpuii a lal lai hian Tirhkoh Thangbawnga a piang a ni. Mizo ten kum khat chhunga ni rei ni ber June ni 21 'Lalmanga Nu lawm rawih ni' tih hi Maite khuaa an awm laia thil thleng niin an sawi.Maite khua ah hian Lalmanga Nu Bahzar tih hming pu in khawthlirna rem tak mai a awm bawk a, a khaw mi te sawi danin Lalmanga Nu hi Burma ram Chawnghawih khua aṭangin Maite khua ah an rawn pem ni a hriat a ni. Kum 1994 November ni 11 ah electric current lut in, tunah hian Power hi Serchhip
Bukpui transmission aṭanga power supply pek an ni. Maite khua hian an khaw ram chhunga Ṭawi Tlâng ramngaw aṭangin tui hnianghnar taka lak tur an nei reng a, ṭhal va ek char ah pawh tui hna kang ngai lo an nei a, rambuai hma kum 1955 daih tawh khan Ṭawi Tlâng hnuai Pialthleng a mi khaw thlengin mau, rua leh thing ker kuak hmangin tui an lo la tawh a. Maite ram aṭang hian an khaw ṭhenawm Chhawrtui khua leh Saitual Town area te pawhin Zo tui thianghlim tak hi an chawi lut bawk.
Khaw chhungah hian Tuikhur hi hmun 22 ah a awm a, tui hnianghnarna khua tak niin a khawthleng a rem bawk a, a kal tawh te chuan tui a nawm zia hahipin an sawi ṭhin. Zirna lamah Maite khuaah hian Anganwadi Centre pahnih (2), Presbyterian English School pakhat (1), Primary School pakhat (1), Middle School pakhat (1) leh High School pakhat (1) a awm.
Sakhuana lamah Kohhran hrang hrang Pathian Biak In nei hrang - Presbyterian, Isua Krista Kohhran, UPC (NEI) leh UPC (Mizoram) te an awm a, mimal in a inkhawmna hun hmang ṭhin Mizo Israel thar, Roman Catholic leh Seventh Day Adventist an awm bawk. Maite khua hian Health Sub Centre pakhat an nei a, Community Hall lian ṭha tak, VC House, YMA Rûn, MHIP Creche Centre an nei bawk. Kum 1972 aṭangin Bawk Committee a ding ṭan a, kum 1977 aṭangin VC an nei ṭan a ni. A zawna VC ni rei ber chu Pu Thansiama 'L' a ni a, term nga (5) teh meuh a Vc a ni.
Khawtlang inrelbawlna ah Maite khua hi entawn tlak tak niin, VC Fund aṭangin MHIP Rûn an sa thei a, kum 2020 aṭangin VC hian NGO a an thawhpuite chan a sem ṭheuh a. MUP-in ranvulh chhuak leh chhuak lo chungchang, MHIP lamin Sanitation & Decoration chungchang ah te chan an sem a, VC hian an khawchhunga ui zawng zawng hi number a pe a, an khuahkhirh a, an chhinchhiah vek bawk a ni.
Maite khua kal tawhten kan hmuh chian em em chu an khua an taima tih hi a ni, chhungkaw tin buh leh balah an intodelh. Thufingin 'A bul ṭan ṭhat chu a chanve zo ang kan ni' tih thuvawn ringtu leh a dik zia hre chiang tu an ni. He thufing dik zia hi an hre hneh hle bawk, kum tluana an rin tur leh kum tawpa an khawsak ziaawmna tur atan kum bul aṭangin an theihtawpin an tih tur ang ang tiin an thawk suau suau ṭhin. Khawpuia a tam zawk kan mut bawrh bawrh lai zing dar 7 velah hian Maite khua-ah chuan a tam zawkin Lo lam an pan tawh. Maite khua hian kawngka thingfak a do chungin an fehsan ṭhin a, lo a feh tur hian zing dar 6-ah mi ṭhenkhat chuan an in an chhuah san tawh ṭhin.
Maite khua inelna thianghlim pakhat langsar leh ṭha em em chu zing thawh hma leh feh hma a, an in el hi a ni. Heti chung hian khawpui lamah erawh pisa a kai hma turin kan la inzirtir fo zawk hi in enfiah kan va ngai em. Anni erawh chuan an kalphung leh an tihtur pangngai ṭha takin hun bawhpelh ngai hauh lovin an tho hma a, an kal hma a, thawk hma bawk.
Bible thu: II Thessalonika 3:10 In hnena kan awm lai pawh khan he thu hi kan pek che u kha, “Tupawhin hna a thawh duh loh chuan ei pawh ei suh se,” tih hi Maite khua hian an zawm ṭhatzia a kal tawh ten kan hmu a, an thawhrimzia leh an intodelhzia han hmuh hian an khaw taimakzia hi puan darh an phu hle - an entawk tlak takzet.
An hnathawhna hmun panna te hi lirthei a thleng thei vek a, ni za inhlawhna hmangin an lai tlang vek a ni. Khaw taima Maite hian Kum 1957 Mautam ṭam lai khan khaw ṭhenawmte tan buh leh thlai chi tam tham tak an lo pe chhuak tawh a, kum 2007 Mautam ṭam pui a lo thlen khan Mizoram Sawrkar hnenah buh Ṭin 1500 chuang a lo pe chhuak tawh bawk a. Maite khua hian buh bakah sawhthing, hmarcha leh hmarchapui an ching uar hle a, an khaw tlangval ram hnathawk te pawhin an thawhchhuah ngeiin lirthei ke hnih nei an kawl fir fer a ni. In 200 chuang awrh ah hian in tinin an thawhchhuah ngei in, lirthei an nei thei vek a, ṭangkai takin an hmang vek a ni.
Khaw taima tih takah Maite khua hi kut hnathawh uar khua an ni a, eizawnna avangin mi tam zawk chuan zirna an chawlhsan a, amaherawhchu kum 2011 chhiarpui ah Mizoram pum ziak leh chhiar thiam (Literacy Rate) 91.33% a nih laiin Maite khua a, ziak leh chhiar thiam zat chu 99.26% lai a ni a, kut hnathawk eizawng khua ni si hian an khua a lehkha zir thei chu an zir peih chhung an zirtir ṭhin a ni.
Maite khua-ah hian tlawmngaihna a par vul hle a, Zonun Zemawi Tlawmngaihna chhawm nungtu khua, khaw entawn tlak tak leh chhuan tlak tak an ni. Khaw chhunga chhiat tawk an awmin awmni khamin mitthi an vui ṭhin a. Thlan lai pawh an la ṭha hle a ni. Khawpui a a tam zawkin kan tih theih tawhloh Khawhar in riah hi an ni khua chuan an la kal pui reng a. Mitthi an awmin thing an la khawn a, fak 30 in tinah khawn ṭhin a ni a, Maite YMA hian Kumpuan 'zirna uar' pualin kar tin Pawl X zirte an tlawh ṭhin a, Pawl I aṭanga Pawl X thlenga a ti ṭha zual Top 3 te chawimawina an pe ṭhin nghe nghe.
An khaw mi damlo leh hlo thlo thei lo, buh seng thei lo leh chhiat tawk an awmin khawtlangin an hnatlan sak ṭhin. An khaw chhunga Kohhran leh Khawtlang an thawhhona a ṭha hle, Kohhran tinah hian khawtlang a nihna nei an kawl vek a, Kohhran tin aṭangin tlawmngai pawl (NGO) khawi emaw berah nihna an nei vek a ni. Tlawmngai pawl lian ber YMA hian hnatlang emaw Committee an neih dawn reng rengin kohhran tin te Programme an nei nge neilo tihin an be hmasa vek ṭhin. Kohhran hrang hrang ṭhalaite kan zawhna aṭangin an khawtlang leh kohhran thawhhona a ṭha hle.
Maite khua-ah hian hmun hlui leh thil hlui tlawh tur a la awm nual a heng - Ṭawi Tlang, Ṭawi Tlang Pûk, Khaw hmun hlui, Lung milem (Lungpui chawlhhmun), Lung hnute, Lung vawk kuang, Pukpui, Mi lu puk, Puk lehlang, Tui lut, Lunghmai nei, Fangfar leh Tah hlawh ko tih te hi tlawh tur a awm nual a, khua aṭanga hla lo te te ah a kal theih vek a ni. Heng khaw hmun hlui leh thil hlui aṭang hian a khaw mi ten lung hriam hmanrua hrei ha, lung hriam hman hun tâwp lam (neolithic age) hunlai a mi ni ngei tur an laih chhuah chu zirchian a ni a, khaukhurh thlan zirchian a ni bawk.
Kan zirchianna aṭangin Lung vawk kuangah hian Mizoram hmun hrang hranga an hmuh tawh ṭhin 'Lung a milem inziak' a lo awm reng a, a khaw mi ten an lo hmuh loh lung milem chu kan hmuchhuak a ni. Tin, Khaukhurh Thlan hi zirchian zel tura hual a ni. Maite khua pawhin thil hlui roh an tum zual thu te kan hria a, kan lawm takzet a ni.
Heng hmun hlui leh thil hlui rotling tak tak te hian an khua a ti hlu zual hle a ni. Khaw nuam, tui nuam, khaw taima leh intodelh Maite khua hi i lo tlawh ve ngei dawn nia.
Vidpuia Hrahsel