ṬAWNG THUMAL AWMZIA: 'HRING' LEH A KAIHHNAWIHTE
He thupui hmang hian thu tam tak sawi ka tum lo va, hetiang thu hi han luh khung tak tak tur chuan thu sei tak ziah a ngai dawn a, hun a awm lo bawk nen, a tawi thei ang berin ka sawi tum ti chiang tur chauhvin ka'n ziak ang e.
Mizo ṭawng thumal zîngah hian, Sap ṭawng thumal ang deuhvin, a ngial a ngana lak loha kawh bik nei leh hman dan deuh bik neite a lo awm nual a, entir na'n, a mawi lo lam ni lo se, kan thu sawi lai ti fiahtu a tan chauh ni se: 'nû tâ', 'pâ tâ' ti-a puitlingin an sawi chuan an thawmhnaw, bungrua leh in leh lo ang chi hi a ni lo tih chu puitling chin chuan kan hre vek âwm e; 'kâng vâr' kan tih chuan 'lo'/ 'huan' hâlna hnuhma, mei vâp vâr, thing, thing hnah leh adt kâng bâng leh kâng ût awmna hmun sawina a ni a, a ngial a ngana lak erawh chuan 'kang vâr' hi 'kâng dum leh vâr' tih ngei tur chi niin a lang a; mahse, chutianga sawi chu a dik si lo.
Tin, 'la' kan 'en' kan tih chuan, a tak takah chuan 'la par' kan 'mal' emaw, kan 'thlawn' emaw, kan 'lo' emaw a ni. "Pa pahnih chu nula enin khaw dangah an kal," tia kan sawi chuan, nupui atana mipain a duh nula bêl chiang tura khaw danga an kal thu kan sawina a lo ni leh a.
Sap ṭawng lamah lo lut ila. English leh Mizo subject lam hi chu lo dah ṭha ta ila, College leh University-a academic zir lai bakah competitive exam nana subject ka hmante ka'n chhiar chuan, he'ng– Geography, History, Sociology, Political Science, Anthropolygy leh Public Administration te hi duh taka ka zir ṭhin Subject-te an lo ni a, a hnuah Dan leh Hrai lam (Law) Subject chi hrang hrangah kan lut leh a. Heng subject chi hrang hrang ka lo zir ve tawh aṭanga ka hmuh chhuah chu–a thu, a sawi tum leh a subject a zirin Sap ṭawng thumalte (words, terms, vocabulary) hian hman dan bik an lo nei viau mai tih hi a ni a.
Entir nan, History chu Sâp ṭawng pangngai kan tih mai ''General English'-a ziah a ni deuh ber a, chutih laiin subject dangte hi chuan term chi tam tak an nei a, heng term-te hi a hmanna tur dik taka hman loh chuan nuih za siamna mai a ni ang. Entir na'n, Law College-a dan kan zirlai ve lai chuan 'Equity' chu Chancery Court (Court of Chancery)-ina a duan chhuah leh chawm sei len, dan hriam lutuk ti ziaawmtu/thel mama, a âwng lai hnawh khattu leh khawngaihna lantir nana dan khauh lutuk tih nemna lamah te hman a ni a, chutih laiin, (Joint stock) Company lamah chuan member-te chanvo 'share' hlut zawng sawina a ni daih!
Tin, 'administer', 'administration' tih te hi Public Administration thumal niin 'awp', 'rel bawl', inawpna, inrel bawlna' tihna te a nih laiin, "Naute dam lo kha kan lo chiu a (kan lo jeksawn e)," tih na'n, "A dose was or has been administered to the sick child intravenously; an intravenous injection was administered to the sick child," te an lo ti leh a. Sociology lama hman ṭhin, chên hona emaw, vantlâng zingah emaw chi indawt/ insân hleih chhoh dan sawina 'social stratification' te pawh hi subject dangah chuan kan hmu khat pharh mai ang; a Sociology rawng deuh ngun a ni.
Hetiang hian thumal tam tak hi Mizo ṭawngah leh English-ah hian a hmanna hun leh hmun a awm ṭhin a ni. A ngial a ngana lak chuan tu mahin, "Mipain nau an hring," tiin an sawi lo vang; "Civil hospital-ah ka ṭhianpain nau a hring," tiin tu mahin an sawi lo vang; a hringtu kha hmeichhia a nih avangin, a bikin ṭawngkam naran (colloquial) leh dialogue-ah te chuan tisa takin (physically) mipain nau an 'hring' ngai lo, tih chu sawi ngai lovin puitling tawh phawt chuan an hre vek a ni.
Amaherawhchu, chutiang chu ṭawng ze (nature of language) tawpna a ni lo; chhungkaw chanchin zirna, inthlah chhawnna lam chanchin sawina, chhuina leh ziahnaah te hian mipaah hian 'hring (to beget, etc) hi an lo hmang ṭhin a, hei hian Mizo ṭawng thumal eng emaw zat hi chuan hman dan bîk (term) a lo nei ngei a ni tih a tar lang; Zoṭawng hausak ve zia ti langtu a ni bawk. History ziaktu hmasa Rev. Liangkhaia leh Mizo History ziaktu dangte pawhin hnam inthlah chhawn dan an ziahah chuan thumal dang 'nei' tih ang te hmang lovin 'hring' hi an lo hmang feuh vek a. Bible lehlinna a ni emaw ni lo emaw inthlah chhâwnna lam ziah a nihin mipaah 'hring' term hman hi hman dan dik tak a ni. Mipain fa an 'hrin' ngai loh avangin mipaah 'hring'hi eng subject thu hlaah pawh hman loh tur a ni, tih ang tlawnga sawi hi kan la awm ngai lo nain Genealogical history-ah pawh he thumal hman phal lo bur mai hi la awm theih tho erawh chu a ni.
Bible thu hi sawi fiah dawn chuan Genesis aṭanga Thu Puan thlenga a inlaichin dan, a intuah rem dan, leh adt hre reng chunga hrilh fiah a ṭul ṭhin; kan tui lai chang la vâwnga hrilh fiah ngawt chi a ni lo a ni; chutiang deuh chuan, Mizo ṭawng thumal pawh a ṭawngpui nih phung hriat hnua a hman dan bik leh hman dan hrang awm theite chhût vek a ngai a ni; hman dan hrang awm theite thlir tel lova kan tui lai chauh sawi vâwnga hrilh fiah (define) tur a ni lo a ni. Tlema kan hriat ve deuh 'English & Mizo' hi a subject a zira thumal hman dan bîk (specific usage of word/ term) nei ve ve an ni a, chutiang nih phung ngaihtuah tel lova sawi chu a dik kim lo tihna a ni.
Kan hrang hlui mi thiamho leh a chhim a hmar, a chhak a thlanga a hun laia Mizo ṭawng thiam a râwn hnuah Pu Buangan 'Dictionary of the Lushai Language' a buatsaih a; hemi bu leh hemi behchhan deuha ziah (a ir-âwm chhuak chu a ṭhahnem hle thovin a lang a) Mizo ṭawng Dictionary, Remkunga ziah-ah hian pi leh pute aṭanga inthlah chhawnna lam (genealogical usage, 'hring' sawi fiahna) pawh fiah takin a inziak a ni. Bible lehlin lam thu ni lovin, chanchin ziahna hlui kan en chuan, '.... chu pa chuan chu pa chu a 'hring' a, tih ang hian ziah deuh vek a ni. Sihsingan Ralnaa a hring a,....., adt. Bible letling hmasatuten Abrahaman Isaka a 'hring' a,....tih ang a an lo dah hian Mizo ṭawng dik lo an hmang tihna a ni lo a nih chu. Amaherawhchu, Bible lehlin thar te a lo awm zel a, lehlin thara 'hring' tlukpui thumal dang an lo hmang duh a nih chuan an thu thu a ni; an duh phawt chuan a aiah 'nei' tih pawh an hmang thei a, an duh thlan zalenna liau liau a ni (Entir n: Isakan fapa Jakoba a 'nei', adt).
Kawng dangin lo sawi ta ila. Tun lai hian khawvelah 'neih' (modified form of 'nei') inang inneihna a lar ta hle mai a; chutih laiin, Bible-ah hian ''hring' aiah 'nei' hi hman ni ta vek se, khua reiah hian 'fa nei' sawi nan ni lo, mipain mipa nupui atan a 'nei', tih anga hrulh fiah sual hun pawh a awm ve thei tho; chuvangin thumal hman ṭhan mausam zawnga kal hi hun reiah belh chian dâwl lo thei tho a ni. Kum 50 aia tam ṭawng dik nia ngaia kan lo hman ṭhan tawh hi chu sit lovin hmang zel ila, kan ti fuh zel zawkin a rinawm. 'Hring' mausamin, lehkhabuah, Lianan fapa Kunga a nei, tih sawi nan, Lianan Kunga a nei' tih pawh hi khua reiah chuan 'Lianan Kunga (tuai) nupui atan a nei' tia hrilh fiah tawk an awm thei tho (entir nan, sakhaw dang betuten ringtute sawiselna an zawnin 'nei' hi an hrilh fiah sual lui thei a ni); chuvangin, 'nei' tih hi 'hring' thlakna him leh ṭha a ni chuang lo tih hriat a ṭha; hman dan chhe zawk a ni hial maithei.
Mipaah 'Hring' hman hi thumal hman dan dik lo a ni, tia sawi dawt chu thu ziaktute zingah la awm lo mah ila, a ngial a ngana sawi a, "Mipain fa an hrin ngai loh chhuanlam a, a aia 'nei' hman zel duh leh mi dangte pawhin hmang zel se tia na taka rawt chu kan awm niin a lang; chuti a nih chuan a hman dan dik ('genealogical usage) kalsan hret hret zawnga rawtna a ni thei emṭ Lo ni ta se chu, Mizo ṭawng thumal hman dan dik awm sa tih hnung tawlhna leh tih chhiatna, ṭhuih hruai ṭha lo tak nei a ni ngei ang. Chuti a nih chuan, Mizo ṭawng dik sa, a ngial a ngana sawia dik si lo tam tak dangte hian, " Keini pawh min ti dik ve rawh u," tiin an au sup sup tawh mai ang; entir nan: 'lu tan' pawh a tak takah lu-ah an tan ngai loh avangin 'nghawng tan' tia thlak tur, tia rawt pâwl an lo chhuak thuai ang; 'hmuih mul' pawh 'met' a ni a, hmul leh sam ang chi rêng rêng hi chu 'mêt' ni vek rawh se, ent. nan 'lu met' tih tawh loh tur, 'sam met' tih tur, tia rawt pawl an lo chhuak thuai bawkin a rinawm; chutiang zelin. Tun hi hetiang chungchang hi ka ziah tawpna ni rawh se.
Dr J.T. Vanlalngheta