Damdawi ei kher lova dam i duh em?

Mihringte hian ram in awpna dân leh khawtlang nundân tur fel tak kan mamawh a, hetiang thu hi chanchinbu leh news-ah te kan tilang reng ṭhin a. Chutiang ai maha pawimawh, kan taksa hriselna ngaih pawimawh hi Mizote hian kan mamawh em em a ni. Kan veteran doctor Dr. Ringluaia, Synod Hospital Durtlang, television programme-a an interview-na te pawh kha ka lo en ve a. Hmanlai aṭanga Mizote natna tlangpui a sàwi - pumpui nâ, kawṭhalo, tih te kha an enkawl ṭhin langsar zual niin a sawi. Mizote hian ei leh in leh nun kan uluk loh vang te a ni ber ang, hnam damrei lo pawl tak pawh kan niin a lang. A bik takin mipa kan dam rei lova zuk leh hmuam, zu leh ruihhlo uar luat avanga nun tawi kan ni te pawhin a lang. Tun ṭuma kan thlir tum ber chu kan thil “ei leh in” chung chang hi a ni phawt ang. 

Mihring rohlu ber mai chu nunna a ni a, a dawttu chu hriselna a ni. Mi a hrisel loh chuan dam ve reng mah se, dam man a awm ṭhin lova, thih mai duh hial khawp nun a nei ṭhin. ‘Mi hrisel tak chu a hlim ṭhin a, mi hlim chuan Pathian a fak ṭhin’. Natna khirh tak vei chung chuan Pathian hnena duah taka ṭawngṭai te hi thil theih loh tluk a ni. Damna leh hriselna ṭha nei tur hian Pathian hnena dil chhuah mai emaw, awl ai taka neih mai theih a ni lo. Hriselna dân, a bik takin Pathianin zawm tura min tihte zawm leh beih fat fat hi kan damna tur chu a lo ni reng mai. 

A tira Siamtuin a thlan 

mihringte chaw

Mihring siamtu leh a mamawh hre vektu chuan Adama tan chaw a ruatsak a, “Ngai teh u, lei chung zawng zawnga thlai chi nei awm tinreng leh thing tinreng, thing chi nei rah awm te chu ka pe ang che u, in chaw tur a ni ang” tiin. Adama chuan Eden huan a chhuahsan takah chuan hah taka hna a thawh a lo ṭul ta a, mihring chuan, ‘Leia thlai’ ei phalna a lo nei ta a, a hma kha chuan thei chi tinreng Lalpa’n an ei tur a hlui sak sa fang nei chi (buh) te, theirah te, thei pil sak (nuts) te leh thlai te hi Siamtuin kan ei atana a thlan a ni. 

Heng hi an nih phung pangngai tihdanglam vak loh, mawl (simple) taka siam an nih chuan chaw hrisel leh taksa chawmna ṭha ber te an ni. Chakna te, tuar chhelna te leh rilru chakna te min pe thei a; mahse, masala leh nasa tak a sawngbawl chaw te hian heng te hi a pe ve thei lo. 

Thei rah leh thlai te hi vawikhat ei-ah chi hrang tam tak ei tura chhawp tur a ni lova, ei tam lutuk a awl bakah pai ṭawih zawh loh a hlauhawm. Vawikhatah a ruala ei ṭeuh lovin, thei lam ei a, thlai ei leh a ṭha. Ei tur buatsaih chungchangah, chaw ei dawhkanah a buatsaih dan ngai reng, nitin chhawp loh a ṭha, a siam dan hrangte hian min hip ṭhin. 

Custards leh cream chawhpawlh a pudding, bawnghnute leh thil thlum nen a chawhpawlh vak te hi tui kan tiin siam kan uar hle; mahse hrisel nana thil ṭha ber an ni lo, pumpai tibuai leh kan thil ei chiah ṭawktu an ni, chu chuan pum pai nuam lo leh kaw puar te a siam thei. 

A tawk chauha insawizawina 

in paiṭawihna a ṭanpui:

Kan taksa khawlin thisen ṭha a siam chhuah theih bak chaw kan ei tur a ni lo. Chaw ṭha tak i ei pawh a ni mai thei, mahsela, insumna tel miah lova ei nghek nghek mai chu sual a ni. Bible pawhin “Chaw ei puar luat tuk chu sual a ni” a ti. 

Insawizawi hi pumpui chak nan te, rilru leh taksa chakna leh hriselna atan a pawimawh. Insawizawina hian pum pùar vak loh laia kan kal emaw tlân te hian pumpui chak lo a ṭanpui. Amaherawhchu, chaw ei puar lai taka insawizawi chu thil ṭha lo a ni thung. Ek lama harsatna neite tan hian tui thianghlim tam tawk in a, ke a kal hi damdawi ṭha tak a ni. 

Sa ei chungchang

Kan ei leh in chungchangah hian Pathianin mihringte finna a pek, doctor-te  sawi chauh hi a pawimawh ber ni lovin amah siamtu ngei Pathian sawi hi kan ngaichang zawk fo tur a ni. 

A tir lamah mihringte tana Pathianin ei tur a buatsaih sakte kan sawi tawh a. Pathianin a phal hauh loh ransa ei, mihring lo awm zel te chuan an pawisa ta lova. Chu chuan mihringte ngaihtuahna sual chi hrang hrangah a hruai lut a, Pathian pawh a thinur ta em em a; anmahni tiboral vek turin khawvelah tui a let tir ta a. Noa-te chhungkua, mi pariat chauh dam khawchhuak chuan engmah eitur an neih dawn tak loh avangin Lalpan Noa hnenah sa, ei a thianghlim chauh chu tuak sarih zel in, ei thiang lo chu tuak khat chauh zelin lawngah khalh lut turin thu a pe a (Genesis 7:2-3). 

A tirah chuan mihring dam theih chin hi a rei em em a, kum sangkhat dawn te an dam laiin, tui let leh hnua mihringin sa a ei tak chinah chuan an dam chin pawh kum 120 a ni ang a ti ta chauh reng a ni. (Gen 6:3). Hun a lokal zel a, mihringin sa a lo ei nasat tak zelah chuan kan damchhung kum te chu kum 70 vel chauhah a lo tlahniam ta (Sam 90:10). Tin, mihring pumrua pawh an lo të tulh tulh a, an theihna leh chakna pawh a tlem tulh tulh ta a ni. Aigupta ram aṭanga a hruaichhuah pawhin ‘Van chhang, mana’ in a chawm a. Aigupta rama an sabél ngaia an lungawi loh leh an phunnawi avang chauh khan an ei atan sa phalsak an ni. Hei pawh hi rei lo te atan chauh. Sa eina chuan an tan mi eng emaw zat thihna a thlen ta hial a nih kha. 

Mihring taksa pêng ṭhenkhatah pawh hian sa ei lo tura Siamtu’n a duan kan nihna chu a lang chiang khawp. Sa ei chi (Carnivore) ho zawng zawng hi chuan ha nghet tak, khabe nena inzawm, ngho (fang) hi an nei vek; mahse mihringah chutiang chu a awm ve lo! Tin, chaw leh thil kan ei, pai ṭawihna tur hian hun rei tak, darkar 24 vel lai a duh a. Sakei chhungkua (felidae) te hi chuan reiloteah an thil ei an e chhuak zung zung ṭhin. Chu chu rîltawi te te an neih vang a ni. Siamtu’n min siam dan aṭang rèng hian thlai nêm, thei leh pai ṭawih awl tak ei tura duan kan lo ni. Kan ei loh tur kan lo ei takah chuan ngeih lo mahila a âwm rëng a lo ni. 

Kan ran hmuh phak ve te hi an hrisel ta lo em em a. Ran hrisel lo aṭang phei chuan natna hlauhawm tak tak, mihringin an kài a thihpui mai theih chi a tam mai. Ran naupang te te hi a nei zo ramah chuan ei atan an talh ṭhin a. Keini chuan a upa, chhawrah pawh tlak tawh loh kan hmu pha ve ṭawk ṭawk chauh a ni si a. Mihring pawh upa tak ai chuan naupang leh la valai tak chu an hrisel zawk ang hian ran naupang te ah chuan natna pawh a tlem a, ei atan pawh a hrisel zawk ngei ang. 

Ran hrisel lo leh âr hrisel lo lak aṭanga lakchhuah bawnghnute leh artui thleng hian an him tawh lo. An aiawh zo tur chaw hrisel ngaihtuah mai hi a him tawh zawk. Mihringah pawh kan natna zawng zawng hi thisenah an tlân khawm a, chutiang chiah chuan ransaah pawh a ni tho. Sa a thisen nen a ei, a thi thun tih te hi a hlauhawmzia i ngaihtuah chiang teh ang u. 

Dr. Brooke Goldner, M.D. Testimony:

U.S.A Dietary Guidelines Advisor an tih mai USDA-2020 hmanni lawka an inhmuhkhawm vawi 4-naa Dr. Brooke Goldner-i testimony hi a ropui khawp mai. 

“Doctor ka nih hma hian kum 12 zet mai damlohna in min tlakbuak a. Zun thlum, lung lam ṭha lo leh chi hrang hrang avanga bawrhsawm takin ka awm a. Kum 16 ka nihin SLE (Systemic Lupus Erythematosus) natna in min tlakbuak leh a. Kidney failure (kal ṭha lo) te, phungzawl ang maia tluk thut thut te leh a kaihhnawih tam tak veiin kum 12 zet mai khum betin ka na ta a. Chemotherapy chi hrang hrangte min laktir a. Damdawia nasa taka enkawl ka nih chhung hian damna tak tak ka hmu lo. 

Ka inngaihtuah ta a, ka ei leh in zawng zawng thlakin sa leh industry lama thilsiam chi reng reng leh chakna pai tam chaw an tih ang chu thlai leh thei ringawt eiin ka thlak ta vek a. Thla thum a ral chuan ka natna Lupas (SLE) chu a dam ta mai a. Tichuan, sa reng reng ei lo ka nih tak avangin kum 15 chhung zet mai chu engmah natna sawi tur pawh awm tawh lovin ka awm ta a. Tichuan, pasal ka nei a, fate pawh ka nei a, U.S. Executive Department, ei leh in lam leh farming, forestry, rural community development and food (USDA) ah chuan chanvo pawimawh ber neitute zingah ka lo awm ta a ni. 

Ka doctor pui duhtak te u, he thutak in hnena ka sawi hi natna tuar tam takten an dampui mek a ni a, khawngaih takin thu takah lo ngai ula, midangte tihdamna hmanrua a lo hmang turin ka chah duh che u a ni. Mite hian sa aṭanga siam an ei apiangin natna an lo nei ṭhin a ni tih ka hre ta. Chuvangin, kei pawhin sa aṭanga siam chhuah thil reng reng hi ka ei tawh ngai lova, chu chuan kan doctor hnathawhna hi nasa takin damnaah a pui dawn a ni tih ka hria” tiin a testimony leh ngenna ropui tak, mithiam kal khawm hmaah a sawi a ni. 

Heng kan sawi tak zawng zawngte hian damdawi (chemical) hmanna hi a ṭul lo a ti lova, damdawi ringawt hmanga dam tum ai chuan tih tur ṭha kan nei ve a ni tih lam hi kan sawi tum ber chu a ni. A ṭul ber zawk chu Pathian rinna neih a, ama chakna ringa lawm taka thil ṭha lam kawngzawh tura in ngenna zawk a ni tih kan lo hre dawn nia. 

Natna khirh tak tak nei tawh kan nih chuan han bei ve chhin teh reng ila, kan lo dampui ve mial mai thei asin - ‘Damdawi ei vak vak kher lovin’. Van nun zir lawknaah ngai ila, vanramah chuan intih natna a awm tawh dawn loh avangin sa ruai reng reng ṭheh a awm dawn si lova! Leiah pawh damreina thuruk niin thluak fim tak neia kan dam khawchhuahna tur bul a lo ni reng mai. Hawh u, Eden huanah i let leh ang u!