Written by
H.Darzika

Mizoram Pathianin min hum dan mak

Tunah chuan Mizoram hi Kristian ram, Kristian za-ah za niin kan lo inchhal ngam ta hial a, Kristian kan nih hma leh tuna kan dinhmun hi sawi a siak loh khawpin a lo danglam ta. Kristian kan nih vang hian India rama ziak leh chhiar thiam tamna state kan ni a. Ka hmuh ve danah chuan Mizo hlang hlakah chuan literacy percentage sang pakhatna kan ni. 

District, Tuikuk leh Chakma ho chim miah loh, Serchhip District chu India ram pumpui-ah pakhatna a ni. Mizoramah hian Kristianna sakhua lo lut lo ta se, Ram Krishna Mission hnuaiah ‘Hare Krishna Hare Ram’ kan naupang ten an ti dial dial ang a. Bengali serial-in lehkha kan zir ang a, Mizo pi pute sakhua be pawl an la awm reng bawk ang a, kan chan chu a ropui lo viau ang. 

Kum 1894 ah Kristianna in min rawn chim ṭan a, vawiinah hian nasa takin hma kan lo sawn ta a. Ei leh bara kan intodelh lohna lang miah lovin. Khawsakna chungchangah pawh kan lo changkang ta hle a ni. Mizo Kristiante hian heti taka Lal Isua chanchin ṭha hma kan sawn pui avang hian Mizo Kristiante hian Chanchin Ṭha puandarh hi Pathian laka kan bat a ni. Pathianin Mizote min lo humhalh tlat dan hi sawi tham a tlingin ka hria. 

Vai lian 1871-1872 kha an haw leh kum 1889 ah an lo thawk leh a Mizoram, Lushai Hills hi min awp hlen ta a. Kum 1894 ah Chanchin Ṭha thlen hma kum 21 ah daih tawh khan kum 1973 ah British sorkarin Eastern Bengal Frontier Regulation 1873 a siam a. Eastern Bengal Frontier Regulation ni siin Tripura a tel lova, Mizoram/ Lushai Hills tih pawh ziah lan a ni lo. Kum 1925 ah an siam ṭha a, Cachar Hills an paih a, North Lushai Hills tiin an dah thung a. He dan (Regulation) hi 1878 daiha siam ni siin vawiin ni thlenga Mizoram pual lo ni ta tlat hi Pathianin Mizoram min hung tlatna a ni tih loh rual a ni lo. 

Kum 1947 ah India chu British awpna aṭangin a indang a, 26th January 1950 a danpui duan, India Constitution dan sei leh chipchiar ber mai leh siamṭhat ngun ber tunah kum 70 pawh a la nih hmain vawi za chuang (103) siamṭhat a ni tawh chungin, he Eastern Bengal Frontier Regulation Act 1873 hi hman a la ni reng te hi thilmak tak chu a ni. 

He dan Bengal Frontier Regulation Act 1873 in a tira a huamte chu Kamrup, Darang, Nowgong, Sibsagarh, Lakhim­pur (Garo-Hills), Khasi & Jaintia Hills, Naga Hills, Cachar te an ni. A hremna dan pawh kum 1 lung in tan emaw Rs.1000/- chawi emaw, kum 1 lung in tan leh Rs.1000/- chawi a ni. He dan hi 1925 ah ennawn leh niin a hremna pawh Rs.100/- aia tam lo, lung in tan pawh thla 3 aia tam lo hi a lo ni ta a. He dan vek hi 4th June 1930 ah ennawn leh a ni a, he an dan ennawn lehah hian Lushai Hills district chauh tih a lo ni ta a. Hemi an tihrual hian Cachar district a huamna kha paih a lo ni ta bawk a. Thilmak ang reng tak chu he Regulation 1873 a an siamah hian Lushai Hills hi a tel ve lo reng reng a, kum 1930 ah chuan Lushai Hills / Mizoram pual a ni ta thung a ni. 

Assam sorkarin 4th June 1930 ah hian Inner Line for the Lushai District tih subject a hmangin Foreign Secretary to the Government of Shimla hnenah officiating Chief Secretary to the Government of Assam Pu W.A Congrave-an rawtna a thlen a. June 19 1878 hunlai hian he Lushai Hills hi ram awp chhungah a tel loh thu ziah a nih bakah heng Lushai te hi mawl leh kawlhsen, nunrawng, lu la hnam an nihzia tarlan a ni a. Cachar ram hi an rawn run fo avangin 1871-1872 ah sipai anmahni tudai tura an rawn tirh thu pawh ziah lan a ni. He an recommendation-ah hian Mizoram chu sapin an awp hnuah hian helai vela ram awp zawng zawngah changkang chak ber an lo ni ta a. 

Kum engemaw ti chhung atan Lushai Hills district a chengte hi hnam ralmuang ber an lo nih tak bawk avangin heng Lushai te hi hnam dangin an chim pawlh loh nan a venhim an tul ani an ti ta a. A bik takin Bengali sumdawng leh Nepali bawng vulhtuten an ram mau te an tihchhiat loh nana tih a ni. Heng Bengali sumdawngte hi Lushai Hills an luh chuan silai leh a mu te, ruihtheih thildangte an chaw lut ang tih an hlau a, tin hmeichhia dik lo takin sumdawn nan an hmang ang tih an hlau a ni. 

He officiating Chief Secre­tary to Government of Assam-in a recommend chu: (i) Bengal Eastern Frontier Regu­lation Act 1873 ah Lushai Hills District telh; (ii) Lushai Hills District hmar lam ramri hi Inner line a pawm nghal; (iii) Bengal Eastern Regulation Frontier Act 1873 aṭanga Cachar District paih. He recommendation hi a nihna ang ang hian 25th July 1930 ah India sorkar chuan a lo pawm ta a ni. 

He Bengal Eastern Frontier Regulation Act kum 1873 daiha siam Mizoram tih pawh la ziah loh Lushai Hills District tih ziak langa a tira district dang zawng paih veka vawiin ni thlenga Mizoramin India sorkar thununna hnuaia kan la hmang thei hi Pathian remruatna tih loh rual a ni lo. He dan hi lo awm lo ta se Mizo Kristiante dinhmun tur hi suangtuah ngam pawh a ni lo. 

Sap ram aṭangin Chanchin Ṭha hriltu missionary huaisen takte an lo kal a, chanchin ṭha min hrilh rualin lehkha ziak leh chhiar Roman script-in min zirtir a. Hei hi kan tan thlarau lam leh taksa lama hmasawnna ropui tak a ni. Dik tak chuan kan missionary sap te kha awm lo ta se, Devanagari script in lehkha kan zir ang a, vawiin nia computer khawvela kan awm tawhnaah pawh hian kan hnufual phah ngeiin a rinawm. 

Roman script hmangin ‘a, aw, b’ min siamsak a, kan tan English zir a lo awl ta a. Vawiin nia sapṭawng (English) international language lo ni ta hial te hi sap hoin khawvelah Chanchin Ṭha nasa taka an puan darh avangin Pathianin malsawmna a pekah kei chuan ka ngai. Chanchin Ṭha avanga heti taka hmasawnna kan lo neih tak avang leh lehkha thiam hnam ti hiala hriat kan lo hlawh tak hi he Bengal Eastern Frontier Regulation Act 1873 in min lo hung tlatna zar a ni a tih loh theih lovang. Chuvangin, Mizo Kristiante hian Pathian thu hrilh darh hi a bata kan bat a ni.

Tunah hian kan Synod leh kohhran hrang hrang leh para-church ho zawngin a kan missionary tirhchhuah hi 5490 a ni a, chu chu Mizoram mihring 200 zelin missionary 1 tir chhuak ang kan ni. Mizoram mihring za zel hian hian missionary pakhat tir chhuak ta ila missionary 10,000 kan tir chhuak thei ang. Missionary 10,000 hi tir chhuak thei ta ngat ila chuan tun ai hian kan khawtlang leh kohhran pawh hi kan hlim zawk ngeiin ka ring. 

H.Darzika, MCS rtd, Durtlang Leitan