Written by
Miltona
Vaivakawn

Kan lehkha zir dân leh in teh dân

Kan lehkha zir dân leh inteh dânte chîk nachâng kan hre ve tawh a, hmasâwnna a ni. IAS leh IPS tih vêl awm belh zêl a ṭhatnate pawh kan hre ve zêl a, harhna a ni. Kan lehkha zir dân leh a kaihhnawih ṭhenkhat sawi teh ang. 

1) Thiamna âiin certificate: An sawi dân chuan India ram hi thiamna âia degree/ certificate ngaih pawimawh zâwkna ram a ni an ti. Kan state-ah pawh hian a dik thui ve viau. A chhan chu school/ college/ university zirlai leh school zirtirtu nih tum leh ni mêk training nei tam takte chuan thiamna tak tak âiin pass-na tur leh certificate neihna tûr a nih phawt chuan tiin entawn/ enrûk kan hreh lo. Dik lo taka tih (unfair means/ cheating) hi thil common tak a ni. B.Ed. certificate lem lei chawp hmanga zirtirtu hna thawkte pawh awm ni âwm taka sawi a ni bawk. D.El.Ed. phei chu online-a zir theih a nih hnuah a quality lo viau nia sawi a ni. Mahse, a certificate hi kan duh ber si. 

2) Kan intehna result: Result ṭha duh luat avânga pawl 9 subject zirtir loa pawl 10 subject lo zirtir lâwk te, pawl 11 ni reng si a pawl 12 zirlai bu lo zirtir lâwk te, exam hall-a mahni school zirlaite hrilh chîng ang chi te, exam-naa pawimawh tur chauh inzirtir tih te, exam chiah ngaihtuaha zawhna hlui leh rin deuh (probable questions/ suggestion) ringawt inzirtir ang chi te, thiam thei lo deuhte pawl 9 leh 11 a hnâwl (drop) tihte hi thil ṭha lo, common deuh nia sawi a ni. Thiamna tak tak âia result ṭha kan ngaih pawimawh zâwk vâng a ni. Result hi kan inteh thiam dân ber a la nih avângin quality en loin result ṭha nei school apiang school ṭha-ah kan ngai hmiah a. He ngaih dân hi zirna ṭha leh thiamna dik tak kan teh thiam hma loh chu kan thlâk mai mai lo ang. Ka ṭhian ukil thiam tak pakhat chuan kan degree neih leh kan thiamna hi a inmil lo a ti ṭhin a, a sawi dik hle. 

3) By heart-a lehkha zir: Rote learning an tih mai, eng pawh sawi nawn tlut tluta thiam ang chi hian sawisêl a hlawh viau. Hei hi sap ṭawng thiam lote lehkha zir ṭhin dân nia kan hriat avângin kan sêl niin a lang. Entir nan, a awmzia hre loa ‘bad handwriting is a sign of imperfect education’ tih ringawt vawi 15 vel chhiar nawn tlut tluta thiam, exam huna ‘sign’ tih tê theihnghilh avânga chhâng tluan thei ta lo ang chi hi kan sêl ber chu niin a lang. A ṭha lo rêng a ni. Nimahsela, by heart hi hnâwl tawp chi a ni lo. By heart loa zir ngaihna awm miah lote pawh a awm. A awmzia hre chunga by heart hi thil ṭha tak a ni. Mathematics leh science formula te, grammar rule te, history kum te, mi thusawi leh thil hrang hrang by heart ngai a tam. A tawi zâwngin a awmzia hre loa by heart mâwl tawp hi a ṭha lo a, hrethiam chunga by heart erawh hi chu a ṭhain a ṭangkai hle.

4) MCQ: Zirlaite leh compe­titive exam beitute thiam leh thiam loh teh nâna hman lâr êm êm multiple choice question hi tun hma zawng âi pawhin kan hmang uar tawlh tawlh a. UPSC, SSC, UGC, MPSC leh school/ college/ university exam-ahte kan hmang uar ta hle. Inky, pinky, ponky tia duh ber thlan theih hi tu tân pawh a zuamawm a, a chhânna endik pawh a awlsam hle. 

Nimahsela, hetiang zawhna ringawt hmanga in teh hi a fuh chiah em? Thiam miah lo tân pawh rin (risk) dik palh theih a ni ve tlat. Entir nân, Mizoram sorkarin sorkar hna diltuten computer (CCC level) tal an thiam ngêi ngêi tur a ni a tih tawh avângin NIELIT hnuaiah inky, pinky, ponky system-in tam tak kan exam a, a computer thiam tak tak si lote paw’n kan risk pass ve thei tlat. Thiam tak tak lo mah se certificate kan neih chuan kan dilin kan thawk thei chu a ni si. In teh dân ṭha neih a pawimawh hle. 

5) Zir dân ṭha leh thiamna dik: Mihring rilru chuan thil eng pawh kan thiam zung zung. Nimahsela, lehkhathiam kan ni tihna a ni lo; kan rilru a chak a ni mai. Rilru chak bawk, zir apiang hrethiam bawk, a taka hmang thiam, mahni irawm chhuak ziak thiam bawkte hi lehkhathiam chu an ni. Chutih rualin, rilru chak êm êm si, mahni irawm chhuak ziah dâwna nêp leh lawi si hi a awm theih bawk. Chutiang mite chuan William Wordsworth poem-te hi ṭha deuhin an by heart thei ang; mahse, an phuah thiam ve lo ang. Hydrogen Peroxide (H2O2) hmanga oxygen siam dân by heart nâl êm êm a, a taka siam thiam leh dêr si lote hi lehkha thiam ni loin rilru chak mai an ni. Mizo IAS (direct) officer-te hi Mizoram puma topper ni chho char char an tam loh hmêl khawp mai. 

Kan zirna quality a ṭhat hian kan thiamna pawh a ṭha bîk ṭhin. Law college ṭhaa zir chhuakte chu court hmaa inbeihnaah pawh an chak thei bîk. Engineering college ṭhaa zir chhuakte pawh an kawng siam, lei dawh leh in sakte a ṭha bîk zêl. Medical college ṭhaa zir chhuakte pawh dam lo na deuh deuh an tidam thei bîk. Hei vâng hian doctor thiam tih bîk vawiin thlengin kan nei. Teacher training college ṭhaa zir chhuakte pawh zirtir an thiam bîk a, an zirlaite quality pawh a ṭha bîk. Chhawr tlâk thiamna neite hi lehkhathiam an lo ni. 

Miltona, Vaivakawn