Written by
Rinfela Zadeng/Debbie Rinawmi

ZIAK LEH CHHIAR

Zan leh arsi an inkawp rem ang chiah hian thu leh ziaktu hi an inkawp tlat. A mala a awm hian a khingbai a, a fuh tak tak thei lo. Thuziak hi chhiartu tel lo chuan a famkim thei lova; chutiang chiah chuan mihring tungchhova kal, lehkha chhiar ngai mang lo nunah chuan tlakchhamna tam tak a awm ṭhin. Pathian pawh hian Bible hi kan chhiar atan min hnutchhiah a, dah mai mai atan te, in tina tar mawi mai atan min humsak lo - chhiar turin min duh a ni. 

Ziaktu lam tan hlei hlei hian lehkha chhiar tam chu a pawimawh - thuziakah a lang ngei ngei. Lehkha chhiar ngai miah lo nih te hi thil zahthlak tak a ni, uanpui chi loh ber te zinga mi a ni. Mi thiam tak tak leh ziaktu lar khawvelin a hriat te pawh hi talent ṭha tak nei an nih bakah thawhrimnaa lehkha chhiara talent tipung te an ni deuh zel. 

Hemi kawngah hian kan pi leh pute/ hranghlui zawkte hian zirlai zir tur min hnutchhiah a. An thuziakah hian anmahni mai bakah khawvel dang a hmuh theih a, chu khawvel zau zawk tilang thei tur chuan tun angin awlsam takin internet kaltlangin duh zawng zawng a la chhiar theih loh va, an thawhrimna leh taimaknain lehkha an chhiar ṭang ṭang a, chu chu kum tam tak hnuah pawh a rah ṭha kan la tel zel a nih hi.

“Mi inzir mi (education back­ground nei ṭha), lehkha chhiar zau thuziak leh zirna nei mumal lo leh lehkha chhiar zau lo thuziak chu an thuziak dan kalphung aṭangin a hriat theih bawk ṭhin. Chuvangin, eng thu pawh hi ziak dawn ila, inchhiar zau leh zir zau hi a ṭul hle” (Literature Zungzam, Dr. K.C. Vannghaka). 

‘Zirna’ emaw ‘zirna mumal’ han tih hian ṭhenkhat chu kan beng kan lo tithlep mai thei a, kan pawm dan dik tawk loh vang a ni. Ṭhenkhat chuan formal education kan tih mai school leh college zir chhoh chauh hi emaw zirna kan ti a, a ni lo. Hawrawp kan chhiar thiam a nih chuan lehkha chhiarin kan inzir chhoh thei a, kan inzir zau thei vek a ni. School kal thui lem lo, hriatna zau tak nei a awm theih a; lehkha zir sang ve tak, rawn tlak lem lo pawh a awm theih bawk ang. 

Lehkha bu ṭha nei tur chuan sum neih ve te pawh a ngai a ni maithei, a chhiar tur erawh chuan a ngai lem lo thung. Veng/ khua library te kan nei a, state/ central library nen; zirna in lamah lah nise college hrang hrang bakah Mizoram university te, Aizawl Theological College leh AICS-ah te library changtlung em em kan nei a, heng te hmang ṭangkai thiam chu mi vannei an ni mai. Khua leh tui tana siam a ni a, keini’n kan chhiar loh chuan chhiar tur dang an awm chuang lo. 

Ṭhalai kan ni emaw nu leh pa kan ni emaw pawh ni se mi tih ang tih ve theih zel te changkang nia kan hriat avangin mi thlek ruala thlek loh te, mi ei ang ei ve theih loh te, mi ruala ke pen theih loh te hi kan hlau em em zel a, a ṭha vek a. Chutihrualin kan state library card neih ve loh te hi hlau i la; restaurant thara kal lo bik nih ka duh lo ang te hian tunlaiah lehkha chhiar tam an intihhmuha chhiar tlem bik nih te hi hlau ta vek mai i la. 

Kan chanchin (history) te hi nal takin kan hria ang a, kawng tinrengah hmasawnin kan changkang bawk ang a, kan rilru sukthlek pawh tum run ngai lovin a tha zawngin a inher rem ang a. Kan lehkhabu ziah te pawh belh tlak lehzual an ni ang a, kan thlah kal zel te hnena kan hnutchhiah theih rah ṭha a chhuah ang nga, leiah vanram kan tem lawk a ni hawt ang. 

Mi tam tak chuan lehkha chhiarna hun kan nei lo tiin chhuan lam kan siam a; lehkha chhiar tur chuan hun thawl ṭha tak leh mi hman tak nih ngai ang ziazang hian kan sawi ṭhin. Mahse khawvel ram ropui ber ber hruaitute hi lehkha an chhiar nasain lehkhabu chhiarna hun an nei reng thei a ni. USA President hlui Theodore Roosevelt khan ni khatah lehkhabu pahnih emaw pathum emaw a chhiar ziah a, Gorge W Bush khan kum thum chhungin lehkhabu 186 a chhiar a; kum tin Bible a chhiar chhuak bawk. 

Bill Gates, Barack Obama, Jack Ma, Elon Musk, Oprah Winfrey te hi an mahni kawngah theuh mi hlawhtling ber berte an ni a, an hlawhtlinna thuruk an sawi chu - nitinin darkar khat tal lehkha an chhiarin an zir ṭhin. Keini - Vanglaini chanchinbu leh Kohhran Beng chanchinbu chhuak thar hlak – keu pawh keu miah loa thil funna atana hmang nghal mai ṭhin te nen chuan kan in ang lo hle mai!

Thawnthu emaw thuziak thiam tak emaw te hi lehkha chhiar zau lo an tlem hle ang. Ziak thiam tur chuan chhiar tam a ngai a, chumi pahnih tikawp tlat chu ama tawkah mi hlawhtling a ni ngei ngei ṭhin. Lehkha chhiar tlem thuziak leh thusawi chu chem bil tak hmanga thing sah ang mai a ni ṭhin - a ri chiah ringin a tak erawh a thleng pha lo ṭhin a nih hi. 

Rinfela Zadeng/Debbie Rinawmi