Written by
Albert Mapuia Ramhlun Vengthar

Kan culture-a hmun ruak: Korea Festival leh a kaihhnawih

Green Machine Project buatsaihin 12 January 2019-ah kut phuah chawp tharlam tak mai, ‘Korea Festival’ chu Aizawl Vanapa Hall-ah hman a ni a. He kut hi social media lamah chuan sel leh deuh hlawh tak a ni. Kan hnam kut baka hetianga kut kan hmang ṭhin hi pawi vakin a lang lo a. Pawi zawka chu kan culture-in min fan tawk tawh lo hi a ni. Hei hian hmun awl zau tak a siam a, a kar awl chu hnam dang culture hmanga hnawh khah a ngaih phah ta a ni. 

Tunlai thil awmzia
Kum zabi 20 aṭanga inṭan ‘globali­sation’ chuan khawvel hi khaw khat ang maiin a suih fin a. Hemi rah hi kawng hrang hrangah hmuh theih niin a lanna nasa ber pakhat chu culture hi a ni awm e. Globalisation thlipui chuan mass media (chanchinbu, TV, etc.) leh social media (YouTube, Facebook, Instagram, etc.) hmangin politics ramri a ṭhiat zel a. He thil thlengin a hrin chhuah langsar tak chu culture inpawlhsawp tak lo piang ta hi a ni. Media awptute culture chuan khawvel hnam tin a run na bik a, khawthlang culture chuan khawvel a tuam hneh bik hle tih kan hmu thiam ang. An nunphung kan zui a, an chin dan kan en tawn nasa viau a. Hei hi ‘cultural hegemony’, nunphung leh hnam zia inthununsakna an tih ṭhin chu a ni. 

Mizote pawh he thlipui hian min kalkahlen bik hauh lo. Sapin min chen chilh a, kum tam tak min awp avangin kan culture ziarang tam tak kan hloh tawh a. Min chhuahsan hnuah pawh hleihluak takin Sap kan ngaihsan chhunzawm a. Kan culture hlui ngaihthah ṭhakin ‘zo’ nihna kan kalsan a. A pawi tawh teh reng nen, culture kan siam chhoh zel chuan ‘zo’ nihnaah min hruai luh ahnekin media hu avangin culture inpawlhsawp tak kan nei chho ta zel a. 

Kum zabi 21-na kan chuan kai meuh chuan Sap mai bakah kan culture-a hmun ruak awm reng chu K-pop culture-in a rawn run leh ta a. Kan culture chhunga a tepeng (subculture) piang thar leh hian tam tak chu min tisuak leh ta sauh mai. Fourth estate (mainstream media) bakah fifth estate (internet media) hmanga nasa taka K-pop vawrh lar a nih mek lai hian kan indang zo meuh lo chu a nih hi. 

X youth culture
State dinhmun kan chuan kai hnuah Mizo ṭhalaiten ze thar an nei a. Khawsak a lo ziaawm chhoh avangin naupang leh puitling kum inkar chu a lo zau ta a. Ṭhalai kan tih hun chu pawh sei niin kan culture kengtu ber pawh ṭhalai an lo ni ta. 

Anni hian culture hran an nunpui a. Hna thawhna hun aiin hun awl an ngah ta zawk a, chu chuan thawk chhuaktu aiin hmang raltu dinhmunah a dah a. Chhungkua aiin ṭhiante an ngai pawimawh a. An culture chu ‘mit la’ thei ang berin an duang a ni. 

He culture hi khawih theih thil ngai­natna (materialism)-in a thunun a. A chhan chu globalization avanga bungrua leh khawl thila sumdawnna huhang chak takin khawvel a tuam vang a ni pakhat. Chutah chuan khawih theih culture (material culture) a zuana a zuan laiin khawih theih loh culture (non material culture) erawh a ṭuan a ṭhu hle a. Thawmhnaw to, bungraw changkang leh khawl zangkhai (gadget) thar ber ber kan neih laiin kan hriatna leh finna erawh a ṭhang muang hle a. Hei hian culture chiri tak hringin a nghawng chu a ṭha lo lam a tam zawk a ni. 

He culture hi Mizoramah chauh kan tawng bik lo a, khawvel ṭhalai tam takte nunphung pawh a ni ve tho mai. Mahse, hnam tin hi kan thil tawn leh dinhmun a inan vek loh avangin Mizo ṭhalaite nunphung hi a hrana sawi theih tho a ni. 

Culture industry
Culture hi thil nung a nih avangin a thar siam chhuah zel theih a ni a. Tuna kan ṭhalaite culture siamtu ber pawh hi kan media hrang hrang hi kan ti thei ang. Kan chanchinbu leh TV te hian ngaih hlut tur thui takin min siamsak a. Hengte hi sumdawnna nen a inzawm tlat avangin consumer hip an tum lo thei lo. Chuvangin, mit la tak tak thil an zuar reng a. An sum hmuhna hnar a kang chah loh nan inzawrh dan an thiam a ngai a, mipuite leh ṭhalaite lawm zawng an tawktarh a ngai tlat a ni. 

Chung an thil tawktarhte chu music, movie, sports leh entertainment kaih­hnawih chi hrang hrangte hi an ni a. Heng thilte hian ṭhalaite culture chu a siam a, culture industry chu a ni ber mai awm e.

Tunlaia Korean wave na tak pawh hi an ram sawrkar chuan a pawimawhzia a hmuhpui a. Tharum chakna (hard power) hmang lova thinlunga inhminna (soft power) zawk hmangin hma a la a. Korean thil kaihhnawih siam chhuah leh vawrh larna kawngah hma a la nasa em em mai a. Kan sawrkar pawh hian hemi kawngah hian hma thar la ve se a duhawm hle a ni.  

Kan culture-a hmun ruak chu...
Tuna kan hnamin natna khirh tak kan vei mek nia lang chu culture ‘zo’ tak kan siam thei lo hi a ni. Hnam dang culture (a bikin khawthlang Sap leh khawchhak Korean culture)-in kan culture-a hmun ruak hi an luah khat mek a. Kan harh chhuah vat a ṭul a, kan hnawh khah vat a ṭul hle a ni. Kan ngaih hlut zawng (value system) siamtu hi media bakah school-a kan inzirtirna te leh kohhrana kan inzirtirna te hi an ni a. Hnam chanchin (history) kan chawi nun a, hnam thawnthu (folktale) kan intuh thar a, Mizo ṭawng kan hman uar deuh deuh a ngai. Hnam ze keng kawhtu thawmhnaw leh ei leh in thil pawh en kan mai lovin, thil te ber anga kan ngaihah pawh ‘zo kai’ leh ‘zo zia’ kan zeh thiam a ngai ta hle. 

A nih loha kan hnam thil kan hnual­suata kan hawisan zel chuan kan culture-ah hian hmun ruak a awm zel ang a; chu hmun ruak chu hnam dang thilin a rawn luah khat zel ang. Ram leh hnam hmakhua ber ṭhalaiten nunphung an dapna lama hnam dang culture an seng luh tam zel chuan ral mai kan hmabak a, a ṭha berah hnam suak takah kan chhuak chauh ang. 

Tuna Korea Festival hmanga kan ṭhalai ṭhenkhatte inawih tlei an tum chhan pawh hi kan culture-in ṭhalaite a fan tawk loh avang leh a fah tawk loh vang a ni ber a, chil kan chhak thei ngawt bik lo. Media hmanga K-pop culture sih hmuh an ni tawh a. Mizo culture-in chu an thil hmuh chu a buan hneh loh avangin anmahniin an indap chhunzawm a, an um a ni ber mai. 

Pipute culture-a let leh kher chuang lovin ‘zo culture’ siam tuma kan hmanhlelh a hun tawh tak meuh a. Culture dang leh a bikin tuna Korean culture-in kan Mizo thinlung a ṭhawn harh mek lai hian so phulh ringawt hi duh tawk mai lo ila. Kan culture-a hmun ruak kan zuah chuan culture dang a rawn tla zep zel ṭhin hre tharin Mizo culture changkang tak i siam thar ang u.