Written by
Zonunmawia Fanai

AW, AIDS

Vanglaini, September 5th, 2019 chhuakah chuan heti hian a inziak a - Sorkarin a chhinchhiah dan chuan, Mizoramah HIV hrik pai mi 19,631 hmuhchhuah an ni tawh a. Chu'ng zinga mi 11,827 (66.08%) chu mipat hmei­chhiatna aṭanga kai niin, inchiuna aṭanga kai mi 5,040 (28.16%) an awm tih a sawi. 

MSACS Project Director sawi danin, kum 2018-‘19 chhung khan chawh rualin Mizoramah HIV kai hmuh chhuah thar ni tin mi pakua aia tam an awm ang a ni a, chu'ng zingah chuan ruihhlo ngai leh nawhchizuar aiin mipui mimir pangngai an tam zawk. 

Tun dinhmunah Mizoram hi India rama state zingah mihring awm zata tehin HIV hrik pai tamna ber state a ni a, kum 15 aṭanga kum 49 inkarah mi 100 zelah mi pahnih aia tam HIV hrik pai awm zel anga chhût a ni. (https://www.vanglaini.org/tualchhung/100449) 

HIV/AIDS vei hmuhchhuah tam a nih hian pawisa dawn/ hmuh a tam phah nia ngaitu tam tak Mizo mipui zingah an awm niin a lang. He’ng mite hian state dang hian pawisa siamna society ni se zawng keini aiin an hmuchhuak tamin an ziak pung daih zawk ang tih an ring ang em le? Anni tan a harsa lo em mai, mihring an tam zawk a, hming lem leh hmel lem, address lem, documents lem chi hrang hrang hmangin ziah a awlsam dawn e. 

Keini erawh hming lem nen inziah pun hluai tum pawh ni se Mizoram mipui mihring awm zat lah tlang hriat a ni bawk si. Sum siamna society ni ngat se la chuan state dang hi pakhatna an nih ka ring var var mai, keichuan. Mahse, HIV/AIDS hmuhchhuah tam avanga sum hmuh tam ta anga ngaihdan hi vantlang zingah a thankhawk rin viau hnuah pawh State AIDS Society lamin sum siamna society a nih lohzia an puangzar lo (niin ka hria) hi chu an tih fuh loh langsar tak pakhat niin a lang. Programme neuh neuh an nei fo a, chanchinbu mite an sawm a, an ko a; an hmachhawn fo chung hian HIV/AIDS pun chak dan deuh chauh an sawi uar niin a lang. 

India ramah hian HIV/AIDS vei hmuhchhuah tlem lamah pakhatna niin state 29 zinga 29-na pawh niin National average aia tlem fe hmuchhuak pawh ni se kan ṭhalaiten an tuar a, kan hnamah a chhe zawnga nghawng a neih chuan eng natna pawh ni se (HIV/AIDS chauh lo pawh) kan rilruin kan veiin kan theihtawpin kan do tur a ni dawn lawm ni. 

AIDS control Society chauh ni lo Sawrkara a thawhpui te, NGOs a a thawhpui pawl hrang hrang nen ṭangkawpa data hrang hrang lakkhawm ṭhin a ni a, uluk taka zirchian anih hnuah chiah puanzar ṭhin a ni. Vantlangin kan en theih turin NACO website lamah chiang takin tarlan ṭhin a ni. Chutih rualin State AIDS Control Society-in an website neih an update khat leh an hmang ṭangkai thiam tawk lo hi chu a uiawm ngawt mai. Tun dinhmuna kan nihna kan inpawm ngam loh chuan kan nih lohna angin kan lang, a derin kan nung tihna a ni a, kan nihna hrechiangtute nuih tizatu mai kan ni ngei ang. 

Hmanah chuan AIDS avanga boralte chu rang takin vui tura an buatsaih ṭhin bakah uluk takin an tuam phui tlat ṭhin a ni tih kan hre fur awm e. Khatiang thil kha a ṭulin a ngai lo tih kum a vei hnuah kan hre leh taa, khatih hunlaia Medical Officer pakhat chuan “AIDS avanga thite kan sawngbawl dan kha kan tihfuh loh langsar tak pakhat a ni, natna kan hlauh lutuk vangin zirtirna kan inpek dan pawh a fuh lo deuh niin a lang” a ti a. A dikin a rinawm. Hun a lo kal zel a, a natna chungchang kan hre chiang ve telh telh a, zirtirna kan inpek dan pawh a danglam hret hret a. Natna kai theih dan kan inhrilh a, kan hre chiang hle chunga kan kai anih chuan keimahni thiam loh a nihna chin pawh a awm thei awm e, vanduai vang erawh chuan thil thleng thei lo a awm lo tih kan hre ṭheuhin a rinawm. 

Rawtna ṭha zawk kan neih vang ni miah lo va a ngaihventu society leh an thawhpui pawl hrang hrangin inzirtirna ṭha ber nia an hriat, Mizo mipui leh Mizo society mil ber tur nia an hriat an kalpui kan sel vak vak ringawt hi a 
ṭha ber em? A veitute (zirtirna petute) hi Zofate hmangaihtu, kan Mizo pui leh kan hmingchhiat duh lotute tho an ni asin. 

Hmingṭha ila, thangmawi ila, India ram pum huapin a ṭha zawngin lar ila tih duhtute hian tlawm leh zah dawn lovin hnam dang hmuh leh hriat pawisa lo vin a theih dan ang angin hma an la a, an thiltih hi Zofate tan liau liau a ni asin. Engatinge kan hriatthiam loh (luih?) tlat ṭhin. Ngaihdan leh rawtna ṭha zawk kan nei anih chuan AIDS control society leh an thawhpui pawl hrang hrang hnenah ziakin emaw ṭawngkain emaw hrilh ila, an ni pawhin lawm taka an pawm ngei a rinawm. Zirtirna inpek dan a danglam fo a, a chhan chu mipui zinga tla na zawk, thawk chak zawk leh Zoram leh a chhunga chengte him theih dan tur bera duan anih ṭhin vang a ni. 

Tun dinhmunah mipui vantlang, zahkai leh hmel fel fai tak tak zingah a darh hluai nia lang hi tun hnaia kan thiltih tuna lo langchhuak ni lovin kum hmalama kan thiltih ṭhan ṭhin hrang hrang vanga natna lo langchhuak niin a hre chiangten an sawi. Tun kan dinhmun aṭanga kan harhchhuah lohva, kan inven ṭhat loh chuan tun aṭanga kum reiloteah hian Zoram nghawr nghing dawt khawpin kan buai leh luai luai dawn niin an sawi bawk. A chhan chu he natna hi kai ruala lang chhuak nghal leh chhiatpui thuai, thihpui nghal natna a nih loh bakah hmel aṭangin a hriat si loh a, mipui nawlpui zingah tlangnel takin a kal kual zung zung ni berin a lang. Kan rin deuh deuh an him lova, kan rin loh dan deuh deuhin an lo awm thei a ni. Chuvangin, engkimah fimkhur tlang ila, nun leh thiltih ṭhan ṭhin uluk ila a duhawm hle. 

A negative titamtu tur atan hrim hrim leh mahni leh kan hmangaihte hriat chian nan pawh hian thisen test hi uar ila a ṭha lo maw? Keimahni ngei kan inringtawk anih phei chuan eng thil mah hlauhawm a awm lo va, damlohna dang vanga thisen test nen a inang reng. Vanduai thlak taka kan thisen a lo thianghlim lo palh hlauh a nih pawhin kan thisen chanchin leh mimal, veng leh chhungkaw chanchin kimchang hi a thawktuten tu mah an hrilh dawn lo va, an lakah hian kan him em em a ni. Damdawi kan ei chhunzawm nghal vat a, kan ei ṭhat phei chuan natna hrik khan kan taksaah a chhe zawngin hna a thawk thei dawn lo hrim hrim a ni. Damdawi ṭha tak a thlawna ei tur a lo awm remchang lehzelte hi thil lawmawm tak a ni. 

US Sustainable Development Goals chuan ram 190 (India ram telin) ah kum 2030-hmain AIDS hi umbo/ tihbo/ tihtawp vek tum a ni a, Mizoram hian kan tibo ve thei angem tih chu tuna Zoram luahlum mektute aṭangin a hriat theih dawn a ni. Inven dan chikima kan inveng lo anih chuan a la harsa mai thei a ni, chuvangin mipat hmeichhiatna hman kawngah te, inchiuna hriau hman kawngah te kan fimkhur a, fihlim a ngaihna apiangah kan fihlim a ngai a ni. 
Chhuan lo la awm zel turten nuam leh hlim taka kan Zotlang ram nuamah Angel ianga laitual an len theihna turin kan kovah mawhphurhna leh tihtur tam tak nghahin a awm mek a ni. Midang kan ngaihchan a, kan nghah chuan khua kan tlai palh hlauh dah ang e, kan tun dinhmun aṭangin hian dingchhuakin i thawk tlang ang u.  

Zonunmawia Fanai