Written by
Lalnunṭawma Fanai

Biate khuain faina kawnga hma an lak dan ngaihnawm chu

1. VC hnathawh: Village Council pawh faina kalpuinaah hian an tang hle a. Bawlhhlawh paihna hmun bikte siamin, thingtlang khuaah chuan lirthei a bawlhhlawh paih awmna khaw hmasa berte zinga mi an ni. Khaw faina atan veng kilkar tak takah bawlhhlawh la khawmtu tur bawlhhlawh paih motor kal a ngai tih an hria a, khaw mipuite hnenah an ramte chu laih zau an dil a, mipuiin khawtlang tan ram an pe a. VC te hmalaknain NREGES aṭangin kawng hi laih ṭhin a ni. Kawngte hi motor kal theihna atan cement concrete emaw, black top emawa siam leh ṭhin a nih bakah mi ṭhahnemngaiten kawng siamna atan hian pawisa an thawh ve ṭhin. 

Tuiluankawr (sidedrain) pawh an ngai pawimawh hle. VC sum leh mipui pawisa thawh khawm aṭangin a theih ang angin an siam ṭhin. Faina kawnga hmalaknaah hian kum upa lam Senior Citizen (Mizoram Upa Pawl) te pawh an bang bik lo. Biate faina atan tum engemawzat an hnatlang ṭhin a, khaw chhunga hmuh nuam lo deuh a awm chuan hma an la ṭhin. Khaw chhung hmun ṭhenkhat chu an chei a, ennawm tak takte an siam a, khualzinte pawhin hmuhnawm an tiin an tlawh phah mek a ni. Khawlaia ui ek hi a ṭawp tih hriain Biate VC te hmalaknain ui neitute pawh an ui chhuah lo turin an ngen ṭhin. 

2. Naupang leh Upa Pawl: Biate khaw faina chhan pawimawh ber chu mipui ṭanrualna leh an inpekna hi a ni. Upa lamin kut kuangkuahin ṭhalaite tihturah ngaiin an thlir bik lo a, naupang lam lahin kaihruaitu fel tak an neih avangin an thawh hlawk hle. YMA kaihruaina hnuaiah faina kawng zawh an nei a, khawlai a bal deuha an hriat chuan hnatlangin an phiah leh mai a, naupang chumchiap tak takte thlengin an rilruah faina hi tuhin a awm a, an khawtlangah bal a awm chuan an ngaimawh a, tifaitu nih vek an tum emaw tihtur khawpa an ṭanrual zarah sorkar aṭanga khaw fai lawmman pawh an dawng a tih theih ang. 

Khualzin ṭhenkhatin an sawi dan chuan, Kuhva eina leh meizial bung paih an awm chuan, naupangin an hmuh rualin an chhar a, kawng sira bawlhhlawh bawmah an paih nghal ṭhin, an ti. Kan cham chhung hian kuhva eina hnu panhnah them han paih maite pawh kan tum fo a, faina kawnga an inenkawlna chuan rilru a khawih che nghal zawk zel a, bawlhhlawh bawm kan zawng a, kan paih leh nge nge ṭhin, kan che sual ve lek lek zel a ni e. 

3. Veng fai lawmman: Faina kawnga thil ṭangkai tak chu anmahni bialtu Champhai district UD&PA hotuten veng fai inelnate siama lawmman an tumsak leh VC ten ṭan an lak rengna vang a ni. Veng hrang hranga ṭhalai leh pahote hian mahni veng ti fai turin neitu rilru an pu a, an khua chu an ta a ni tih an hria a, tui luankaw ṭha nei turin ṭan lak a ṭul tih an hria a, kawng mam lo siam rem ngai a awm chuan an hnatlang a, sorkar leh VC te kuta innghat bik loin sum an thawh khawm a, ṭangrualin an siam ṭha mai ṭhin. Step awm lohnaah step thar an siam a, ṭhal lai leh favang lai phei chuan rawng mawi tak tak an hnawih a, chu chu veng hrang hrangte hian inelna atan an hmang ṭhin. 

A sirah pangparte an phun a, section YMA pathumin pangpar huante an siam a. Step te hi a balh chuan ‘hnatlan a hun leh tawh e' tiin an ti fai zung zung a, veng ṭhenkhat phei chu zan lam thlengin an veng ti faiin an hnatlang peih! Tui luan kawr side drain erawh duhthusamin an nei kim bik hauh lo. Khua hi kan tlawh chhuak a ni deuh ber a, side drain siam ngaihna lai a la awm nual a, chu chu VC te pawhin hmalak zel an tum. 

4. Zirna In leh Kohhran hma­lakna: Biate khuaah hian zirna in hrang hrang - English Me­dium 2, Middle School pakhat, High School pakhat leh Higher Secondary School pakhat a awm. Zirna Inte hian anmahni compund te hi fai takin an enkawl vek a, kar tin deuhthaw chawhnu lamah hnatlangin an ti fai ṭhin. Kohhran pawhin ṭan an la reng a, Inkhawm tam laiin Kohhran Secretary ten faina kawnga ṭanla turin Kohhran mipuite an ngen ṭhin a, Biak In leh a chhehvel an ti fai fo bawk. KṬP te pawhin an dincham lawmnan khaw chhung ti faiin an hnatlang ṭhin.  

5. CHC: Damdawiin hnathawk­tute hian faina kalpui tur hian anmahni pawh an fai a ngai a ni tih an inhria a, hnathawktu an ni tih lan tir nan uniform hain, Group D te thlengin an hak tur an ngaihtuahsak a, ID an awrh reng bawk. Hunbi neia damdawiin leh a chhehvel an tihfai bakah VC leh YMA ten hnatlangin an tihfai pui zauh zauh a. Kum 2016 aṭang khan hnathawktu zawng zawngin uniform an ha vek a, damlote pawh awlsa zawka hriat hran an nih theih nan leh an len chhuah chang pawha invenna atan uniform an hak tir vek tawh a ni. 

Biate CHC hian Riangtlei chiah an bial ni mah se, khaw ṭhenawm Sialhawk, Khawhai, Khuangthing, Khawbung, E Lungdar, Leng leh Sailulak aṭangin damlo ten an pan ve reng a. Damlo leh anmahni awmpuitute hian faina an kalpui dan chu an zawmsak theih nan ṭan an la reng a. Khualkhua aṭanga damlo kalte hriat atan faina chungchang sawiin hnathawktute a tlangau deuh reng a. OPD registration tihnaah Block Extension Educator a ṭhu a, ani pawh hian damlote chu faina chungchang a lo hrilh ṭhin. 

Ha doctor pantu zingah ha phawina Lapuate chu bawlhhlawh bawmah chauh paih turin an inhrilh reng a, heti taka anmahni pantute hnena faina chungchangah zirtirna ṭha an pêk ṭhin avang leh hnathawktuten faina kawnga ṭan an lak mar reng avangin bawlhhlawhin hmun a chang lo a ni ber. 

6. NGO te tanrualna: Khaw fai siam tur hian khawtlang enkawl­tu Village Council, tlawmngai pawl hrang hrang Young Mizo Association, MZP (Mizo Students Association) Mizo Zaimi Insuihkhawm Pawl (MZI), Mizo Hmeichhe Insuihkhawm Pawl (MHIP), Mizoram Upa Pawl (MUP), Biate Educational Staff Association (BESA) leh Kohhran ṭhalaite chuan ṭan an la nasa hle. Kum 2003 aṭang khan YMA chhang an din a, naupangteah faina leh a pawimawhzia nasa takin an tuh a, zirna Inahte an campaign thin. 

Faina thu sawiin an au rual ṭhin a, nghawng a nei nasa a. Naupangte hi tum engemawzat faina kawngzawh an neihpui tawh a, khawlai a balh chuan naupangte hian hnatlangin an phiat ṭhin. YMA pawhin Sanitation Sub Committee an din a, chak takin hma an la reng a ni. Tlawmgngai pawl dang MZP, MZI, BESA (Biate Educational Staff Association), etc te pawhin hun remchangah an hnatlang fo a, a ṭangkai hle.

7. Veng paho hmalakna: Veng chhung hruaitute hmalaknain, kawtkaia thing chheh emaw, Tuizem dah emaw, Rawra nawi leh faina kawnga hmuh nuam lo ang chi reng rengte chu seng fel zel turin veng mipuiah ngennate an siam a, an ina an kal loh leh lehkhate an pe a, mipuite pawh ṭha takin an lo zawm ṭhin. Chu chuan khaw faina turah chhung tinin tha an thawh ṭheuh a ni tihte a entir a, faina kawnga khaw lungrual an nihna hian khaw fai an din phah a ni ber. 

Biate khuain faina kawnga an hmalakna zinga pawimawh tak chu lirthei tlan theihna atana mipuiin an ram an sahthlak ṭhin hi a ni. VC te hmalaknain bawlhhlawh paih motor-in veng kilkhawr zawk a pawh theih nan ram sahthlak ngai apiangte chu a neitute hnenah an dil a, ram neitute hian khawtlang hmel lanna tur a ni tih hriain ui hauh loin ram an sahthlak zel a. VC ten a theih ang angin kawng an siam zel a, tunhmaa lirthei ke hnih nei pawh a tlan theih lohna hmun tam takah bawlhhlawh paih motor kal theihna kawng a kaw chek chuk a, veng kilkhawr thlenga an bawlhhhlawh dah khawmte chu motor hmanga an paih zel avangin bawlhhlawh lian tham hmuh tur a awm ngai tawh lo. Fur lai mah ni se, hnawl inhnawh hmuh tur a awm lo a, tui luan kawrah tui bâkin hmun an chang hek lo. 

Veng chhung hruaitute hma­laknain, kawtkaia thing chheh emaw, tuizem dah emaw, rawra nawi leh faina kawnga hmuh nuam lo ang chi reng rengte chu seng fel zel turin veng mipuiah ngennate an siam a, an ina an kal loh leh lehkhate an pe a, mipuite pawh ṭha takin an lo zawm ṭhin. Chu chuan khaw faina turah chhung tinin tha an thawh ṭheuh a ni tihte a entir a, faina kawnga khaw lungrual an nihna hian khaw fai an din phah a ni ber. 

8. Fai hlawkna rah: Biate khua­ah hian kum engemawzat chhung faina an kalpui avangin khaw laiah bawlhhlawh paih hmuh tur a awm lo a, meizial bung te, kuhva eina hnu leh kuhna eina chil chhak thlengin hmuh tur a awm ngai tawh lo. Faina leh thiang­hlimna kawngah hma an lâk nasat avangin kum 2012 aṭang khan Biate khuaa cheng nghette aṭangin Community Health Centre (CHC) ah Malaria vanga damlo an awm ngai tawh lo. Inthiarna Ek In an nei vek tawh a, sorkar pawhin open defecation Free-ah a puang tawh a ni. 

9. A harsatna lam: Faina kawnga Biate khawtlangin hma an laknaah hian a tirah chuan a awlsam bik vek hauh lo. Patling zing leng zingah khawlaia meizial bung han paih chingte pawh an awm ve a. Kuhva eina panhnah paih mai mai leh electric ban leh hmun remchang laia kuhva eina chinai bang nawi han tah mai mai chingte thlengin an awm ve deuh reng a, an sim mai thei bik lo. Hetianga hian ṭanlakna tur awm reng mah se, YMA leh VC te chuan ṭan an la reng a, mipui rilru hmin hmasak a ṭul tih hriain ṭan an la reng a. Tunah chuan meizial bung leh kuhva eina hnuhmate chu bawlhhlawh bawma paih tur a ni tih an hre tlang ta vek emaw tih turin khawlaiah hmuh tur a vang tawh hle a, an hlawhtling chiang hle a tih theih ang. 

YMA hmalakna leh VC te hmalaknaa bawlhhlawh paihna motor an hman ṭan tirhah phei chuan, “Kan paih ve chuang lo, kan In bulah khur kan nei a, kan paih ve mai ang e," tih vanga bawlhhlawh paihna motor hman man pawisa thawh ṭul ti lem lote pawh an tawng ve a. Mahse, VC ten awmze nei zawka bawlhhlawh paih kalpui a nih dan leh dumping ground-ah chauh paih tur a nih thute chiang taka mipuite an hrilh avangin tunah chuan inlungrual takin bawlhhlawh pawh an paihho thei tawh a ni. 

Biate VC te hmalaknain, veng dang khaw dangte ang thoin khawlaia ui chhuah hi an khap reng a, khawlaia ui ek a awm chuan a ṭawp tih hriain ui neitute pawh an ui chhuah lo turin an ngen fo. Ṭhenkhatin an zawm ṭhat viau laiin zawm ṭha lem lo an awm a. VC leh YMA ṭangrualin theihtawp an chhuah tâk avangin tunah chuan khawlaia Ui chhuak a awm tawh lo niin YMA hruaituten min hrilh bawk. 

(Ka thil ziah hi kum 2017 August thla fur laia Biate ka tlawhna aṭanga report ka ziah a ni. Biate khua hi Urban Development & Poverty Alleviation Department in Mizoram khaw fai bera a thlan a ni) 

Lalnunṭawma Fanai