Brig. T Sailo ṭahna chhan kha ka sawi dawn
Capt. Lalhleia kah hlum a nih a, a pate Thangzika quarters (Tennis Court) bula March 6, 1975-a lumen zan khan vai sipai curfew-na hnuaia lumen a ni a. Vai sipai ho thîkthu chhia duty-te khan Mizo nula tlangval lumentute zunram thiar tur pawna chhuah kha an phal lova. Brig. T Sailova’n Mizo hnam dan a ni a, ’Ngati nge an inthiar theih loh vang,’ tiin hotu sang lamah a sawi a. Sipai ho chu an pâwng ngam ta lo a ni. Brig. T Sailo, lal rilru pu khan rambuai laiin mipui a thlamuan ṭhin a. Mizoram Chief Minister pahnihna (8th May, 1879–4th May, 1984) a ni a; a CM nih laia hydel project survey leh a hmalakna puitling ta lo a ṭahpuina hial kha kan sawi dawn a ni.
Kum 1979 December thlain North Eastern Electric Power Corporation (NEEPCO) chairman SR Shah leh an Chief Engineer After Shah leh EE pahnih team an ko thleng a. Pu Robula leh Sr Das-a ten an lo pui a. An survey nghal a. Ni 6 Dec, 1979-in helicopter-in Bairabi Tlawng lui hi Daireptlang ṭhutah an en a. Tuivai Daido, Ngopa bul Hriangmual te, Tuirial Mauchar, Vanva lui Thenzawl te an en a. Dt 7th Dec, 1979-in Khawchhaktuipui Khawbung leh East Lungdar, Ṭiau lui Lungkawlh, Mat lui Leite-Bawma Darzo tlang, Chhimtuipui Kawlchaw sakuh khuangtum tlang, Kau lui Bunghmunah. Mizoram chuan megawatt 2,500 aia tam mah siam theihna an neih thu an report a. Delui Udaisuri te nen lam. Heng hmun hi motor-in a hmunah an tlawh leh vek a. 1980 February-ah Central Water and Power Commission (CWPC)-a an Chief Engineer SK Das-a, an Superintendent Engineer Rangachar leh EE pakhat an lo thleng leh a. A hmaa mite ang thoin halicopter leh a spot-ah motor-in an en leh vek a. Mithiam pawl pahnihte hian inhre tawn miah lovin survey an nei a. Tlawng, Chhimtuipui, Tuivai, Tuirial, Mat, etc ten power megawatt a pek chhuah theih zat tur a inang reng a ni.
1. Tlawnglui Bairabi-ah MW 164
2. Tuivai lui Daido bulah MW 240
3. Chhimtuipui lui Kawlchaw Sakuh Khuangtum tlangah MW 600
4. Tuirial Meidumah MW 60.
Heta ṭanga major survey Final a nih hnu hian Central lam hotute committee hnenah an thlen a. Chu committee chu:
1. ABA Ganikhan Chouduri, Minister, Power and Energy.
2. Belliapa, IAS, Joint Secy, Power and Energy.
3. Allualia, Adviser to Planning Commission, Power Sector.
4. SN Roy, Chairman, Central Electricity Authority (CEA).
5. SK Das, Chief Engineer, (CWPC) Khochar, Chairman, National Hydro Electric Power Corporation (NHP)
He Central Committee hian major project pathum an rawn pawmsak ta phawt a:
1. Tlawnglui–Bairabiah
2. Tuivai lui–Daido bulah or Ngopa bulah
3. Chhimtuipui–Kawlchawah.
LUNGPHUM
Engkim a ṭul leh hnathawhna tur leh hmanrua lak khawm a nih hnu chuan Bairabi hmunah ABA Ganikhan Chowdhury, Union Minister for Power & Energy-in dt. 7th Jan, 1982 chuan lung a phum a. ABA Ganakhan Chowdury chu Railway Minister tura PM Indira Gandhi-in a ruat hnu chuan Chandra Shekar Singh, Union Minister Power & Energy-ah a awm a, 1983-ah a rawn tlawh leh a. Heta a thu sawi chu: “He project hian Mizoram chu hmel danglam a puttir ang a, mahnia intodelh thei dinhmunah a hlangkai dawn che u a ni,” a ti.
AN HNATHAWH DAN
Tlawng lui tui tam dan chhutin Tuikhuah foundation bulṭhut chhah lam chu 450 metre a ngai dawn a, a san zawng chu 125 metre. A lui kuang zau zawng aṭanga chhutin a kam tawn tawna va phum tur nen metre 850 vel a ṭul dawn a. A lui hnar bang leh lui mawng bang chu chhah tawk tak ve ve, RCC chhun a, a inkar chu lung chang ṭha (rock fill) vawm khah tur a ni.
TUI KHUAH RIH DAN
A khuahna tlangpui an zawh a, tui an tlin khahtir a, a dil pumpui tui rih zawng tur chu an han chawk chhuak a. A chhuat lei hnuai lam chak dan chhut chhuah leh vek a ngai. Lei hnuaiah lung solid eng ang nge a inthuahthip (stratified) hre turin lei verh a ngai.
LEI VERH HNA
Lui kamah power house an sa ta phawt a. Diesel khawl lian an bun a, chu chu eletric current lei verh nana power an hman tur a ni. Tlawng kam vela mau tam tak an sat khawm a, mau metric ton eng emaw zat chu an tel a, an ram khawm leh vek a. Khawte field tiat laia lian an ram khawm a. Lui kam tawn tawnah thirzaiin an pawt/ thlung bet tlat a, mau chhuatah khawl lian pui pui lei verhna (drilling mechine) an bun ta a. Chu chuan tui/ li mawng chu an zuk verh ta a ni. Hmun 30 laiah an verh a; an verhna pipe hi inchi 3 vela lian, ft 9 vela sei a ni. Pakhat an verh pilin a dang an zawm leh zel a, pipe chhungah chuan a verhna vung chu a rawn thawn chhuak zel a. Lei verh khawlin a sut tlang lei nawi aṭang chuan a hnuai leilung leh lung chang awm dan leh inthuahthîp dan an hre thei ta vek a. Laboratory-ah endikin, ground a ngheh leh a dûp, tui relhruk theih leh theih loh te, dil rit tak a zawh dan turte an chawk chhuak vek a ni.
TLAWNG BAIRABI THLAN NACHHAN
Major project pathum zingah Tlawng (Bairabi) hi a remchang leh ber a, pakhatnaah dah a ni. A chhan chu:
1) Rail head han pawh luh mai theih a ni a, a khuahna tur raw material–thir leh cement supply a awlsam ber a, a panna kawng siam a awlsam ber bawk.
2) A khuahna hmun tur Bairabi khua aṭanga lui hnar lam Daireptlang lui kuang zimna, lui kam tawn tawn lung pher a ni.
3) Latitude degree 24.29 & Longitude degree 93.26 a ni.
4) Catchment area 2,710 sq.km.
5) Tui tling thei tur zat 3,380 million cubic metre.
6) Tui khuahna hmanrua tura ruat rock filled dam.
7) Tui power channel-a a khawh chhuah chak zawng tur 105 cubic metre per second.
8) Foundation thûk zawng 35 metre.
9) Power pek chhuah theih zat tur 160-164 MW.
10) Farm power 78 KWH (Tuikhuah dil aṭanga pipe-a khawl khawh vir tur chak zawng)/
Heng tuikhuah dan tur chipchiar chhut chhuah (detail investigation) hi a hautak em em a. Chumi zuk hisap chhuah zawh a, a ṭul tur ruahmanna siam a nih tawh chuan 50% zo anga ngaih a ni. Hemi hnu hi chuan earth work thawh mawp mawp theih a ni tawh. Heng ruahmanna chipchiar hian hun a duh rei em em a. A ram climate leh leilung ngheh leh ngheh loh, tuipui dil atmospheric pressure nêkna avanga lei dup leh rinawm lo lai, tui relhruk mai theihna tur enfiah te chu a hautak hle a ni.
NHEPC: Construction hna thawk tur hian National Hydro Electric Power Corporation (NHEPC), New Delhi ruat an ni a. NHEPC aṭang hian Chief Project Officer (Chief Engineer) Major Verma hoin engineer thiamna chi hrang hrang nei 20 aia tam mah an rawn thawk a, Bairabi khuaah office an hawng a. Lei verh thiam, ruahtui tla aṭanga lui tui tam dan endik thiam te, lirnghing expert, lei chhungril thla lak thiam, dil hnuai lei chhuat verh thiam, leilung inthuahthip expert te an ni.
LUI KAM TAWN TAWN LEILUNG ENFIAH
Lui kam tawn tawn chu a leilung ngheh leh ngheh loh en nan an verh a, metre 40-75 thleng verh a ṭul a. Tui relhruk theihna tur zawng zawng ven nghal vek a ngai. Khawchhak lam kamah chuan hmun hnihah metre 45-a thukin ft 7-a sang leh ft 5-a zauin an ker chhin a. Khawthlang lam kamah chuan metre 75-a thukin hmun 4-ah ker bawk.
DIVERSION CHANNEL
Khawthlang lam kam an kher thuk bikna leh hmun 4 lai an kher chhan hi tui khuah hna thawh hmain Tlawng tui lak pen vek a ngai a ni. Dairep tlang hnuaiah hruai kawi a, a thlang deuhah Tlawng kuangah hruai luh leh tur a ni. Chu diversion channel-ah chuan a khuahna an zawh hma kum 5 chhung chutah chuan Tlawng tui zawng zawng a luang dawn a ni.
MAINTENANCE CHANNEL
A khuahna tlangpui an siam rual hian Maintenance Channel ṭha tawk Iron Curtain Shutter an siam bawk ang a, khuah zawh a nih hunah Diversion Channel gate an khar ang. Tui an tlin khahtir phawt ang a, Maintenance Channel gate an han hawng ve leh ang a. Pressure na tak chuan tui khuah mawng chhawlhnawl (sealth) ṭhuah faiin a paih chhuak dawn a ni.
TUIKHUAH RINGAWT PAWH HI ECO DEVELOPMENT A NI
Power pek chhuah chu kawng dang ni se, transport leh inland water hi economic development a tling hrim hrim a. Bairabi rail head aṭanga Sairang-Thenzawl-Buarpui-Haulawng-Pukpui tlang-kai thleng lawngin a zawh dawn a. Chu bakah, Tlawng rawn fintu lui (tributary) a dil kawi nguai dawn a. Mizoram laili tak a dil lian tak awm hian development a siam dawn. Brig. T Sailo, Chief Minister-in a suangtuahah Luangmual Industry hmun hi planned-in a survey chhuak a, kawng pui nalh takin a thlur sung a ni. A duh chuan a en theih reng a ni.
INTER CONTINENTAL MARITIME CONSULTANCY
Tui khuah chu tlang ram altitude sang takah a awm dawn avangin boruak (climate) a tihdanglam tur leh environment-ah thil tihdanglam, i.e. thlipui te a neih theih avangin, he company hi chah chhuah an ni. A chhawr ṭangkai dan tur pawh an duang nghal ang. Inter Continental Maritime Consultancy chu Aizawlah koh chhuah an ni a. An chairman chu Admiral Nanda, retired, Indian Naval Chief a ni. Kum 1981-1983 chhung ngun takin an study a, an report chu Ministry of Shipping and Transport-ah an thehlut a.
1) Anniin an survey assessment report pakhatah chuan, he tuikhuah hi commission a nih aṭangin a khuahna senso zawng zawng kum 8 chhung chuan a rûl zo thei ang.
2) Sangha leh aquatic meet leh sea bird chi hrang hrang a rawn piang dawn a. Altitude sang, luia rannung lo piang leh lo pem lut tur thlengin an thlir a, lui sa an thawn chhuah dan turte nen. An Survey Sssessment Report chu kum 1983 chuan an peih ta a. Dt. 3.4.1984 chuan an compile a, Central sawrkarah an submit ta a ni.
He project ruahman dan chuan, kum 6 chhunga thawh zawh tur a ni a, kum 1990 April thlaa commission tura duan a ni. Mahse, Mizoram Assembly kum 1984 inthlanah khan Brig. T Sailo sawrkar kha a tlaa, May 4, 1984-ah Congress sawrkar khan a rawn thlak ta a. Heng ruahmanna sum tam tak senga survey company tam tak rawihna chu chhunzawm lohin a lo awm ta a. Brig. T Sailo huna beihna zawng zawng chu a lo thamral ta a. A beihna leh develoment ṭangkai tak Zo fate chawikangtu tur a plan chu a lo thamral ta a ni. Hun leh sum tam tak senga beitu leh ram tana a ṭangkaina tur hmutu chuan a ṭahpui ta a ni. A nupui Pi Siami bulah khan, “Hun tam tak a liam tawh, ka tih bak kha eng nge an tih? Heng eng i hmuh hi Mizorama mi a ni hleinem, mi ram aṭanga lak luh a nih hi, mahni ram siam neih ve loh hi a zahthlak,“ a ti a ni.
Comment
Brig. T Sailo duan dan, Bairabi thleng rail head kaltir a, a bak Inland Water Transport kha Mizoram tan a aia ṭha a awm lo va, vai chîmna lak aṭangin a la ṭha ber zel a. Kha thil ṭha number one kha a theih tawh lo va, Mizoram dung tluana rail kal turin tih a ni ta zawk a. He development hian thil ṭha leh ṭha lo a thlen ve tho dawn a, a ram mi cheng (native)-te thin natna chu a la thlen ve mai thei a ni.
Ref: 1) Lalhmingthanga, Ex Minister (Zoram Dinchhuahna Rahbi)
2) Amit Kumar Nag (The Mizo Dilemma)
- C. Vanlal Ruaia. 9862569310