PIAN PUN KAN NGAI E

Mizote hi mipa chungnunna (patriarchal society) kan ni a, kan ni zel dawn pawhin a lang. Mahse, Mizo mipate hian he kan nihna hi kan vawng him zel thei ang em tih chu hunin a la rawn her chhuahpui zel ang chu.

The Aizawl Post tarlan danin, tunah hian Mizoramah voter mi 8,69,813 kan awm mek a, chung zinga mi 4,48,925 chu hmeichhia niin mi 4,20,888 chu mipa kan ni a, mipa aia hmeichhia an tam zawkna hi mi 28,037 a ni. Puitling vote thlak pha chinah mipa aiin hmeichia an tam zawk tihna a ni. Mipa kan thi tam zel a, kan hmeichhiate hian pasal tur an hmu zo lo a nih pawhin dem vak thei kan ni lo. Mizorama vote nei hmeichhia zawng zawng hian pasal nei vek pawh ni se hmeichhia 28,037 an la chuang dawn tho tho tihna a ni a, nula senior kan pung tulh tulh dawn tihna a ni.

Mizote kan pian punna rate hi 1.87 a ni a, kan piang pung lo a ni. Hnam hi a ngai awh tur chuan 2.1 tala pian pun a ngai mi thiamte’n an ti a, chu pawh kan phak tawh lo a ni a, kan hnam hi a ral mek zel a ni. Rev. C. Chanchinmawia (L) khan, “Mizote hi chu chim ral kan ngai lo, hnam ral tur zia hi kan pu ve reng reng,” a lo ti a, a dik thui khawp ang. Inneih kan harsat a, mipat hmeichhiatnaah chuan kan sang fu site hian ṭah a tichhuak ta lek lek mai. Tunlai thalai zingah mipat hmeichhiatna ngai ho tlat, thei sem taka sem ta mai mai kan tam a, kan pian pun phah bawk si lo hi engtia han tih chi nge ni ang?

Israel-te an ropuina tura Pathianin a tiamna pakhat chu tuipui kama ṭiau vaivut zat an nih tur thu hi a ni a, kan Pathian hian tam ṭhatzia a lo hre chiang hle tih a lang. Thawktu awm lohna chhungkua aiin thawktu tamna chhungkaw lak luh chu a thahnem deuh.

BIBLE THLIRNA

Genesis 1:26-ah chuan Pathanin, ‘Kan anpuiin, keimahni ang takin mihring siam ila….’ a ti a, chang 18-ah chuan, ‘Mihring amah chauhva awm hi a tha lo ve; amah tanpuitu tur a kawppui awm mi ka siamsak teh ang,’ a ti leh a. Tichuan, mihringte hi inthlah punga leilung luah khat turin min ti ta a ni. Mihring hmasa ber Evi leh Adama atangin kan lo pung ta zel a, tunah chuan mihring maktaduaih tel kan lo awm ta a nih hi. Juda-te ngaihdan chuan fa neih theih loh chu Pathian ânchhia ang hialah an ngai a, an thlahtute zingah emaw, an mahniin emaw thil tih sual lian tak an neihah an ngai thin. Chi thlah an ngai pawimawh a, tam an duh thin. Heng hun lai hian hnam tam apiang kha an chak a, mipa ral do thei ngah hnam kha an chungnung zel a ni ber.

Inneihna hi an la thu tak em em bawk a, nupa kar lova nupa nun hman a lo uire phei chu lunga den hlum tur an ni nghal mai. Rev. Lalchungnunga’n a sawi hi a mawi ka ti tawp thei lo, “Inneihna hmasa ber chu Adama leh Evi te inneihna kha a ni a, a inneihtirtu hmasa ber chu Pathian a ni. Chuvangin, inneihna hi Pathian siam chhuah, a bul tantu pawh Pathian a ni a, a zahawm a, kalpaha tih mai mai chi a ni lo,” a lo ti hi a dik a ni. Piang pung tur chuan nupui pasal kan neih a ngai a, nupui pasal nei si loa kan piang pung a nih chuan thil pawi tak a ni ang. Thianghlim taka inneih a pian pun kan ngai ta khawp mai.

Chi tam tak thlaha khawvel luah turin mihringte hi Pathianin min siam a, tunah erawh chuan nau neih tlem duh pawl kan tam ta; hnam ral zia a ni. Hmuh leh hriat hrehawm khawpin mipat hmeichhiatnaah kan sang a, kan innei ngam leh si lo. Hei hi kan Bible zirtirna kalh a ni a, kan sakhua nen a inrem lo a, kan tih loh tawp tur a ni. Kan Bible zirtirna nena inmil takin nupui pasal neih a pian pun hi kan hnam hian a ngai ta tak zet zet a ni.

MIZO DANAH

Kan Mizo danah zawlbuka tlangval riak tamna khua chu rûn enah an en ngai mang lo. In zahnih khua nihte phei chu chapopui tham a ni. Khaw lian apiang zawlbuk a lian a, an lalin a ropui a, leido an nei tlem a, buh leh balah pachhe zawkte an kep hneh thin bawk. Kan pi leh pute khan tam thatzia kha an lo hria a ni chêk ang chu, unau thenkhat chu sawm chuang an ni thin tlat.Tin, kan pi leh pute kha inrûn thin an ni a, rawlrâla chet thawh thin an ni, an tan chuan tlangval neih ngah a ngai em em. Tin, ramchhuah nikhuaah sa kap thei an tam leh an khaw hmingthatna zel a ni a, an lalte pawhin tlangval an ngah chuan lal dang lakah an hmel a uang ve thei hle niin a lang. Kan Mizo nihphungah pian pun hi a bet a, thawktu tamna chhungkhua chu mi awh an ni thin. Kan Mizo ziaah nupui pasal neih hmaa lo chetsual chu thil zahthlak tak a ni a, khawtlangin an en dan a hé nghal vek zel a nih kha.

Kan tunlai dinhmunah, khang hun laia Mizote thlah tuna la Mizo ta zelte erawh hi chuan sâwn thlak leh sâwn pai chu engah mah kan ngai lo a ang ta khawp mai. Zah ahnehin kan inpho lang ta mah mah em aw, ngaihtuah a ngai e. Tin, heti khawpa mipat hmeichhiatna hmang nasa si hi eng vanga piang pung lo nge kan nih? Nupa kar loah pawh ni se kan hman nasat chuan pung tur chu kan ni, mahse, kan pung bawk si lo. Eng nge a chhan ni ta ang le? Min thlahtu kan Mizo pi leh pute kha ngaihtuahin Mizo takin i piang pung leh ang u.

MIPA KAN ṬAN A NGAI

Mizo hmeichhiate’n Mizo mipa innghahna tlak an zawng a, tam tak kan lo rui bo leh thin si a. Kan sawi tawh angin nupui pasal nei rualah hmeichhia singhnih chuangin tunah an tam mek a, pasal tur an hmu zo lo a nih chuan an demawm loh e. Hnam dang pasala an neihin kan chilh rawn luai luai a, hnam phatsantuah kan ngai a, an pasalte nen inthen palh pawh ni se, an chipuite zinga rawn haw leh hlauhawm khawpin kan han chhu zui thin hi chu a tha lo teh e. MZP, YMA, MHIP, adt. ten kan hmeichhiate Mizo mipa ngei pasala nei turin an fuih thin, a tha, kan tih tur pawh a ni. Mahse, kan hmeichhiate’n Mizo mipa an inchan lo chu a nih hi, tih vak ngaihna a awm lo. Hnam dang pasala an neih lo khap tur hian tu nge kan niha eng thuneihna nge kan neih? An inhmangaih a, a hmeichhiain a sakhua a thlak a ngaih loh chuan huat vak tur a awm pawhin ka hre lo, a sakhua a thlak a nih erawh chuan sat phat tur a ni thung ang.

Rev. Dr. H. Killuaia (L) khan a sawi thiam khawp, “Mizo mipa aiin hmeichhia heti zah hian an tam a, kan hmeichhiate’n pasal tur an inchan lo a nih hi. Hnam dang pasala neih khap tur hian khawi atang mahin thuneihna kan nei lo, hetia lo khap ve ngawt hi thil atthlakah ka ngai,” a ti a ni awm e, a dik hle hian ka hria. Kan Mizo hmeichhiate’n Mizo ngei pasala neihtir kan duh chuan kan pian pun a ngai a, Mizo mipate tan kan ngai hle bawk. Chhungkaw dinpui tlak loh kan tam ta hle mai, tlangval eng mah thawh tum loa mu nileng kan tam ta. Mizo mipa taima tak tak, thawh hreh nei lo, mahni kea din tum tam tak kan awm tih chu ka hria, mi tha tak tak chu an la awm alawm. Mahse, a thaa te hi kan hmeichhiate’n an inchan loh avangin a tha loa te siam that hi kan hna hmasa tur a ni ngei ang.

CHHUNGKUAAH BUL ṬAN KAN NGAI E

Khawvel thang zelah Mizote pawh thiamna sang zawkin min chim ve ta zel a, kan ni tin mamawh lei nan sum leh pai a lo hautak cho ta zel a, zirna phei chu hautak tawh tak a ni. Chung kara chhungkaw bul tan tur chuan kan inhuam ta meuh lo em mi? Kan pi leh pute kha ngaihtuah ila, thawktu tam chhungkua rethei an awm ngai loh kha, sum leh paiah hausa lua rih lo mah ila, fa neih tama thawktu kan tam phawt chuan a retheih theih hian ka ring chuang lo.

Chhungkaw dina fa neih ai chuan mahni kan inngaihtuah a ang ta khawp mai. Chhungkaw tinte kan tan a ngai khawp mai. Khawthlang ramte tih dan entawna he laia lo inlak changkan ve ngawt hi kan hnam tan hian a tha ber lo. Modernization hi technology a ni emaw, infrastructure lamah emaw chuan a tha, kan um tur pawh a ni. Mahse, chhungkaw din thuah hi chuan kan tan a la tul ber lo tih hria ila a tha.

Individualism kan tuipui ta lutuk te hi a pawi thui hle ang tih a hlauhawm. Mihringte hi mahnia nunga khawsa tura siam kan ni lo a, a huhoa awm tur a siam kan ni. Mihring nuna huho hmasa ber chu chhungkua a ni a, chuvang chuan kan nih phung tura Pathianin a lo siam hi kan bawh pelh palh ang tih hi a hlauhawm ta hle mai. Inneih hi chhungkaw dinna bul a ni a, a pawimawh a, chhungkaw tin kan inzirtir nasat a ngai.

Min thlahtute ro khawm zel thin kan ni a, kan pate ro khawmtu tur fa emaw, tu emaw kan neih loh chuan kha kan ro kha miin an nei mai dawn. Kan rote kan thlahte ngeiin an khawm theih nan fa neih a, chhungkaw din kan ngai tak zet zet. Tunlaiah fa neih loh avanga ro khawmtu tur nei loa awm hi thil theih tak a ni tawh. Chutiang kan tawn ve loh nan fa neih a pian pun kan ngai e.

KOHHRAN LEH KHAWTLANG KAN ṬAN A NGAI

Mizote hi huho thil ngaina tak kan ni a, kan thil tih khawmna tam ber chu kohhran leh khawtlangah a ni. Kohhrana thalai pawlte zingah leh YMA-ah nupui pasal nei tura kan inzirtir tam a tul ta khawp mai. Naupang sande sikulah pawh hian inzirtir hma a ngai tawh tak zet. Mizote thil chin tha lo tak chu sex education zaha kan la tlat hi a ni. Zaha lak chi a ni lo a, zirtir uar sauh zawk tur a ni. Kum khata inneih zat hi kohhran tihah hian a tlem ta hle mai, kum khat chhunga innei awm miah lohna kohhran pawh an awm ta nual mai. Hei hi thil pawimawh tak, zir chianna nena chhui a, inneih an tam theihna tura hmalak chi a ni.

YMA lam pawhin tih tur kan nei. Tun hma chuan zawlbukah khan engkim an in zirtir thin a, zawlbuk awm tawh lo achin chu YMA-te hi kan zawlbuk an ni. Khawhar in kal nikhuaah a ni emaw, YMA hminga kan pum khawmna emaw apiangah sawi tam ni thei se a duhawm hle. Kan Zo zia chawi nun nana thil pawimawh tak a ni. Kohhran leh YMA hian eng mah a ti lo kan tihna a ni lo a, hei aia nasa hian hmalak kan ngai e kan tihna a ni zawk e.

TLIPNA

Tuna kan kal dana kan kal zel a nih chuan Mizo tih tur hi kan awm lo vat ang a, tuna kan Mizo tawng kan humhalhte pawh hi hmangtu tur an la awm lo thuai ang. Hnam zai leh lam, tawng leh nunphung vawn nun hi a tha a, kan tihmakmawh a ni. Kan hnu leha chhuan lo kal zel turte tana lo vawn that hi kan mawhphurhna a ni. Chutih rual chuan, chuan thar leh zel awm lo hian kan mang palh hlauh ang e. Khawvel chanchinah hnam ral tate hi han chhut han chhut ila, thawk leh khata ral ta thut an awm mang lo. An piang pung lo a, zawi zawiin an chhehvela hnam dangte’n an chim ral thin. Chutiang kan nih ve loh nan kan Pathian duh danin nupui pasal inneia fa tam tak neih hi thupui berah neih a hun ta e. I humhalh em em Mizo tawng kha a hmang leh tu tur fa i neih loh chuan a thi zel a ni tih hria la, kan thih hnu pawha kan tawng, kan hnam lam, kan zai leh kan hnam ziate a la nun reng theih nan Mizote pian pun kan ngai e.

- K Lalnunsanga