Written by
- Dr. Krista Roluahpuia
IIT Gandhinagar

Mizoram State University leh Kalphung Hlui

Thu hma

Mizoram sorkar chuan kumin March thla khan Assembly House-ah Mizo hnam tana pawimawh em em, mellung pawimawh tak – ‘Mizoram State University Act, 2025’ a pawm ta rup mai a! Zirna nihna, a pawimawhna leh ṭangkaina hrethiam a, ni tina buaipui ṭhin tan chuan lawm loh chi rual a ni lo. Kan lawm lutuk kha mittui a tla thei hial dawn a ni! Chutih lai mek chuan MzSU chu Aizawlah bawk din tumna a awm a ni tih kan han hre chho ve leh ta zel a. Mizo hnam hmangaihtu tan chuan han ngawih reng a har viau mai. Mizoram pumpui tihhmasawn tum hi ‘Kalphung Thar’ ZPM party auhla a ni. Mahse, kalphung hlui, mi dang tih dan tho an la chhawng dawn a nih hmel. Mizo hnam hi ka hmangaih a, chuvangin, lo tlangau ve ka duh a ni.

University hi eng nge?

Kum zabi 11-na lamah khan khawthlang (Europe) ramah kohhranhoin an cathedral school leh monastic school zirnate chu huam zau zawka kalpui an duh a, an lalte nen tuna university leh college kan tih angah hian an let (convert) ta a. Hei hi western university kalphung (system) awmze nei taka lo inṭanna bul a ni. Rei tak chhung chu university-in degree a pek theihte pawh kha kohhran lam hawi – theology, law leh medicine lamah chauh a ni nghe nghe. A hnu zela university an dinte pawh kohhran hnuaia affilation neih vek ngai a ni zel a. University of Oxford, University of Paris, Cambridge University leh university dang kan hriat te, tun hmaa dinte chu kohhran hnuaia awm vek an ni. Tunah pawh hian Europe rama university hlun tak takte khu cathedral bul vela awm, insi riata la ding an ni fer fur hlawm a ni.

A hma chuan sorkar thil bik emaw sakhaw lam thil bik emaw a awm ngai lem lo va. Kohhran hmalakna leh lalte hmalaknate kha thil thuhmun, lak hran theih loh a ni. Lal lalna paih thlak a nih a, modern democracy a lo pian khan kum zabi 19na chhoah sorkar thil leh kohhran thil chu ṭhen hran (secularize) a ni ta a. University pawh sorkar thil, sorkar ta, sorkar hmalakna chhungah dah a ni ta a ni. Chutih rual chuan, tun thleng hian university-in a tum leh a nihna hi a la danglam chuang lo. A tawi zawngin, kohhranin a din leh a hmuh chhuah a nih miau avangin university-in a tum ber chu tuna sande sikula thiltum kan neih ang hi a ni ber a. University chu Pathian ropuizia a thilsiam kaltlanga hmuh chhuah nan te, mihring hman tlak leh mi dangte tana mi ṭangkai ni tura buatsaih nan te, mawlna leh âtna, thim zinga enna petu tur ang tein an hrethiam a ni.

Chumi awmzia chu university nihna (essence) pawimawh ber pakhat chu changkanna leh hmasawnna thlentu a nihna hi a ni! A nihna takah chuan hnam changkang kan tihho, khawthlang ram (Europe)-a chengte pawh hi Holy Roman Empire hun laia university zirna hmanga tihên, tihdanglam, tihchangkan an ni ber a. Hnam dinchhuah nan (civilization) university hi chutiang khawpa ṭangkaina leh pawimawhna nei thuk a ni tih policy siamtu, thutlukna siamtute lamin kan hrethiam a pawimawh hmasa ang.

Mizo hnam hmelma – intluktlan lohna

Prof. Virginius Xaxa leh Prof. Raile Ziipao te khan Manipur state chhunga Imphal khua leh tlang rama khuate hmasawnna lama an intluktlan lohna chungchang (infrastructural injustice) an zir chiang a. Chuta an thuken pakhat chu, chi leh chi (ethnic issue) avang chauh ni lovin Imphal khuaa chengte leh a bak zawnga chengte hi kawng tinrengah an inthlauh em avangin harsatna hrang hrang, state dangte tawh ngai loh an tawk a ni tih a ni. Prof. Xaxa hi TISS, Guwahati lama Deputy Director lo ni ṭhin kha a ni a, Prof. Ziipao pawh hi IIT Bombay-a thawk mek a ni.

Mizo hnam hmangaih nia inngai tan chuan anni pahnih thil zirchianna tarmit aṭang hian Mizoram lam a thlir ve loh theih loh a! Imphal lamah hian sorkar thil pawimawh zawng zawng a awm a ni satliah lo va, zirna in pawimawh, research tihna pawimawh zawng zawng pawh a awm vek a ni. Mizoram pawh hi Manipur nen kan lo danglam lo khawp mai! Sorkar hmun pawimawh zawng zawng Aizawlah a awm vek a. Chu mai a ni lo, Manipur ang thoin zirna in pawimawh zawng zawng pawh a awm vek a ni! Zirna hmun pawimawh zawng zawng Aizawlah a awm miau avangin Aizawl leh hmun dangte hi kan inthlau tulh tulh ta a ni ber e.

Hetiang zela kan kal chuan sum leh pai lama inthlauhna (economic inequality) bakah finna lamah pawh kan inthlau telh telh dawn! Aizawl lam an sang tual tual ang a, keini, thingtlang lam erawh hniam lam kan pan tual tual ang. Chu chu kohhranah leh YMA ang zawng pawhin a lang chhuak zel ang a. Thingtlang lam chu ṭangkaina nei tlem, fing tawk lo, rem hre lo leh pawimawhna nei lem lo angah kan chhuak mai dawn a ni. Chu chu Mizo hnam hmelma lian ber, ruihhlo leh sualna hrang hrang (social evil) ai pawha hnam ṭhan timuang zawktu tur a la ni ang. Sawi chhunzawm tur a tam, kan sawi seng lo. Engpawhnise, ‘Intluktlan lohna tluka hnam hmelma lian hi Mizote hian kan nei lo’ tih hi i pawm phawt mai ang u!

Zirna in pawimawh leh changtlung ber ber Mizoram University (MZU), National Institute of Technology (NIT), Zoram Medical College (ZMC), Regional Institute of Paramedical and Nursing Science (RIPANS), College of Veterinary Sciences & Animal Husbandry (CVScAH), Government Mizoram Law College (GMLC), ICFAI University, Institute of Advanced Studies in Education (IASE), Mizoram Hindi Training College (MHTC), Mizoram College of Nursing (MCON) te Aizawlah a awm vek laiin, Mizoram State University Aizawlah bawk dah tumna a awm hi Mizote’n a hnam anga kan tihsual lian ber tur a ni thei ang! Hetiang ang em em hi chu a lutuk deuh a ni. A Kristian loh bakah a Mizo lo a lawm le! Aizawl pawn lamte hian hmasawn, changkan an mamawh ve e! Aizawl khua chauh ni lo, khaw dangte pawh hi Mizo khuate an ni. Anni hi an changkan a, hma an sawn ve loh chuan Mizo hnam hian hma kan sawn tak tak lo vang. Raltiang kan kai tak tak lo vang!

University nihna dik tak, a ṭangkaina leh pawimawhna – hmasawnna leh changkanna thlentu a nihna lam en lo va, awlsam zawka din a nih theihna lam hlir ngaihtuahna tarmit aṭang chauha bul ṭan kan tum chuan, sorkar hian Mizo hnam hmasawnna ngaihtuah lovin Aizawl hmasawnna chauh a ngaihtuah tihna a ni ang! Hmun dang, khaw dang hi kan tihhmsawn ve a ngai. University thar chu khaw dangah chuan din ve ila. University meuh a awm chuan motor kawng ṭha, airport leh a dangte pawh an nei chho ve mai dawn alawm! A nihna takah chuan ‘Aizawlah an pem lut zel’, ‘Aizawlah chauh transfer an duh’ tih pawh hi chik zawka kan zir chian chuan, Aizawlah engkim (facility) a awm avangin miin nuam zawka khawsak duhna avangin Aizawl lamah awm an duh ṭhin a ni. Khawpui chep taka university dah leh ṭalh tumna pawh hi kan Chief Minister hmalakna pawimawh tak – Thenzawl Peace City tum (concept) nen pawh khan a inkalh hrim hrim bawk.

Hmun dang hian criteria an phak

Aizawlah bak din theih loh chhan hi RUSA guidelines avang niin an sawi a. Hei hi chu hriat sual a niin ka hria. Entir nan, Lunglei hi han en chhin ta ila. Sorkar college hi Lunglei Government College (LGC), Government J Buana College, District Institute of Education and Training (DIET) leh Mizoram Polytechnic te a awm a. Tunah Engineering College an din leh bawk dawn a, university tana pawh khawm theih hi institution 5 lai a awm a ni. RUSA guidelines lamah khan mainland India tan college 3-5 a ngai an ti a. Mahse, hei hi North Eastern region tan 2-3 ah an tihniam (relax) a ni. Tihniam lo pawh ni se Lunglei hian criteria an pha vang vang a ni. Zirlai ngai zat hi mi 2,000 an ni tur a ni tih a ni a. Tunah hian Engineering College la chhiar tel loin Lungleiah sawn zirlai enrollment zat mi 2030 a ni. A nihna takah chuan Lunglei phei chuan Engineering College an nei dawn a. NEP leh RUSA beisei angin zirna pawh a interdisciplinary leh zual thei dawn zawk a ni, a chhan chu School of Engineering Science a tel thei dawn tlat! Tin, SSA kan kalpui dan en pawh hian cluster university ni tura ngai chin hi lo nei tling lo pawh ni ta ila, tlang rama awm kan nihna avangin criteria hi an tihniam (relax) thei lutuk ang.

Kan ṭhenawm state en ila

Sorkar hian university pawimawhna leh ṭangkaina lam en lovin a din awlsamna ngawr ngawr a ngaihtuah tlat mai a. Mahse, university hmun danga kan dah ve chuan, chu lai hmun chu kan tihmasawn dawn a, kan tichangkang dawn a, Mizo hnam hian san lam a pan dawn a ni tih lam kan ngaihtuah a pawimawh si a ni! Nagaland chuan an Central University headquarters campus hi Lumani, Zunheboto district, thingtlangah an dah daih a, Kohima lamah Central University hian campus a ve nei ve chauh zawk a. NIT Nagaland pawh hi Dimapur lamah a awm daih asin! Tin, Naga hoin an chhuan em em sial zir chianna research centre an tih mai, Central ta, National Research Centre on Mithun pawh Medzhophema lamah, thingtlangah a awm daih a ni.

Arunachal lamah pawh Central Institute of Himaylan Cultural Studies hi Tenga Valley, West Kameng district lamah a awm daih a. An state university pawh hi Pashighat lamah a awm a ni. Itanagar lamah an dah vek lem lo. Meghalaya pawh hian tun hnaiah state university a din ve tho a, Tura lamah a dah daih a ni. Assam hian central university pahnih an nei a, pakhat hi Tezpur lamah an dah a, pakhat zawk erawh chu Silchar lamah an dah daih thung. Cachar district hi Assam hian eng tin nge an ngaih kan hre ṭheuh ang, mahse, central university an dah tlat. Chu mai a ni hleinem, NIT pawh Silchar lamah an dah daih asin! Ringtu ni lo zawk state-in hmun dang khaw dang hmasawn ve tura an duhna leh hmalakna hi keini ringtu tein i entawn ang u tih a ngai ta zawk daih maite hi ngaihtuah chian a pawimawh hle ang!

Tlipna

Chuvangin, ZPM ministry, Mizoram sorkar hian ngaihtuah nawn leh rawh se. Din awlsamna lam ngawr ngawr ngaihtuah lovin, university nihna, a ṭangkaina leh pawimawhna ngaihtuah chungin Aizawl pawn lama dah dan ngaihtuah a hun e. A nihna takah chuan MZU pawh an din tirh lai, Vice Chancellor Prof. A. K Sharma hun lai te chuan engmah an ni bik hleinem. State khat university ve meuh chu khawiah pawh din ila, a kang ve awk awk mai ang. Kan ṭhenawm state, Kristian state pawh ni lote hian heti khawp hian hmun dang ram danga an unaute hmasawn ve theih nan hmalakna pawimawh lutuk an siam thei a, keini chuan Aizawl area chauh vulh len kan tum a. Hetiang hi chu a zo lo a, a Kristian lo hle bawk a ni! Mizoram State University Aizawl bawka dah tumna hi kalphung hlui a ni a, kalphung thar a ni thei lo. 

- Dr. Krista Roluahpuia,

IIT Gandhinagar