Written by
- Thuamtea Khawlhring
Lunglei
LIANDALA HLA THENKHAT BIHCHIANNA
Liandala hi, kum 1900, December ni 19-ah Lungrang khuaah a lo piang a. Kum 80 mi niin, kum 1980, December ni 19-ah vek, Zohnuai Lungleiah a boral a ni. Mahni irawmchhuak hla 34 zet phuahtu leh Pathian fakna hla 69 lai letlinga siamtu Liandala hian hla phuah a thiamzia leh amahah hian mawina in thuk ru a awm dan hi a hranpa takmeuha uluk taka zir chian chi a ni a. Hla thu leh rimawi inchawih mawi dan te, a sak rik dan tur mil taka hla thu a rem khawm thiam dan te hi zir fip tham a awm a ni. A hla phuah tlar tina hla thumal (hlarua) hrang hrang a rem khawm dan hi a mawiin a uluk a, a ti mai mai lo. Chu a themthiam bikna hmang chuan rimawi awmze nei leh art a nihna anga a rilna leh thukna bakah a mawina pholang thei tura a ri leh a thu invuah rem kha a thiam em em a. Hetilam kawngah hian Vankhama, PS Chongthu, Damhauha leh Romani te nen tual khata leng an ni.
1. Kan tlang ram par vulna :
“Kan tlang ram par vulna
Thal khua eng riai romei karah
Lenkawl tur ni nem duai
Zai tin rimawi an chiar nghian e”
He ram, Mizoram hi, pangpar chi hrang hrangin mawi tak maia a bawm khah chuk ang maiin Liandala hian a hmu a, a thlir thin a. Chu a thil thlir dan leh hmuh dan chu, mawi mam em em mai leh rem thliam maiin, “Kan tlang ram par vulna” tih hlaah hian a rawn chham chhuak a. Chu hla tha tak mai chu thling vit raih maiin a satu hian a rawn sa chhuak vawng vawng bawk a. Ngaihthlak a nuamin min ti hahdam a, he hla han ngaihthlak hi chuan Zoram hi a tharin a lo mawi leh zual thin.
He hla pakhat lek avang hian, Zofate awm chhung chuan, Liandala hi hla phuahthiamte thutna tlar hmasa bera thu fo tur a ni ang. Mizoram hi a han thlir a, siamtu Pathianin pangpar mawi chi hrang hrang a lo dahte a hmu a, a ngawi mai mai thei lo. Chung pangpar chi hrang hrang hmingte chu lam khawmin, chuai tawh mai mai lo tur hla mawi elkhen “Kan tlang ram par vulna” tih hla chu a rawn phuah chhuak ta a. Pangpar chi hrang hrang hming lawrkhawma hlaa phuah hi mi tumahin an la ngaihtuah ngaih loh thil a nih hmel a, a thluk nena inrem em em sia pangpar chi hrang hrang hming a han chhep khawm thiam hi Liandala chungchuanzia tilangtu a ni.
Hla tha leh mawi tehfung tlanglawn tak chu, a thu leh a thluk a inmil em, a flow a tha em tih hi a ni. Mizo tawng hi tawng thluk nei a nih avangin, tawngkam (word leh syllable) hrang hrang hian lam rik dan tur bik an nei theuh thin a. Chumi an lam rik dan tur zulzui chuan hlaphuah thiamte chuan an hlaah hlarua an hmang thin. “Kan tlang ram par vulna” tih hla tlar tin mai hi han chhiar ri ila, kan sa nghal hi a ni ringawt mai. Thumal tin hi anmahni hmunah theuh, a rik dan tur dik taka ri chhuak vek thei turin Liandala hian a thluk nena inrem takin a dah vek a, chu chu a chungchuang em em a, ngaihsan loh theih a ni lo.
Tunlai Mizo hla tamtak hi, a thluk rik dan leh a thumal lam rik dan in ang lo a ni fo thin a, ngaihthlak a hrehawm hle thin. Chu chu hla phuah thiam tak tak chin leh hla phuah thiam lem lo te inkar lansarhna ber pawh a ni hial awm e. Zaithiam takin an sak avangin hla mawi tak niin a lang mai thin a, mahse a thu rik dan leh a thluk rik dan inmil lo lutuk hi chu hla tha leh mawi a ni thei lo a ni. Liandala te ang chin kutchhuak hi chu a mam zaih a, a thu leh a thluk a in mil thlap thin.
2. Pi pu chhuahtlang hlui :
Mizo nun ze hlui mawi tak leh ngainatawm tak, thang lo thar zelte pawhin kan sawi nin ngai loh tur leh kan zir chhoh reng tur, ngaihnobei tak leh min dek zar maia a han phuah chhuak thiam mawlh mai hian Liandala ropuina a pho chhhuak chiang lehzual a-
“Tlai ni tla sen siar sul lo an hmuak
Hrai tin an ngir e dai lungrawnah
Chun an haw, zua haw, zaleng an haw
Sul tum chal ngeng hnutianga’n sul a haw”
A han ti chhuak ringawt mai te hi, han chhiar ila, ti rilah min fan a, min tham er er a, min vilh a, min vet a, min vel a, mitthlaah pipu nun a lo lang iar iar a. Mizote tan chuan a hlu mai a ni lo va, a mawi thlawt a, hnuk a fah a ni.
Hla hi hla a nih anga timawitu tur te, thu hi thu a nih anga mawi zawk, tha zawk, ngaihnawm zawk leh mi rilru hip zawka ziak chhuaka phuah chhuak thei tur te hian hriat ngai leh thiam ngai tam tak a awm a. Chutiang thil chu literature zirna lamah te leh language zirna lamah te pawh nasa takin an zir thin. Art hi art a nihna anga zir vanga thiamna ni lo, pianpui thiamna hi a awm ve tlat tih hi hriat tel a tha bawk awm e.
A chungah khian, hla tha leh mawi phuah chhuak tur chuan a flow a that a ngai a, a thu leh a thluk a inmil a ngai tih thu kha kan sawi tawh a. Khami bakah khan tawngkam mawi leh zual zawk zuk chheh rem thiamna, rhetorical device hman thiamna ang chi te pawh a pawimawh hle.
A chunga hla chang khat chauh kan tarlanah khain, “Tlai ni tla sen siar sul lo an hmuak” tih kan hmu a. He hla tlar khat lek te hi literature var pawhtute tan chuan khawngkhawbaia kalkahlen mai a rem lo. A thu chheha mawina inphum ru khi kan hmuh kan a thiang lova, lukhum phawka dingdihlip meuhin, “Chhe heu, hei zet chuh!” tia kan thlir vawng vawng a ngai.
“Sen siar sul” tih ang chi tawngkam khi, a thluk mawina mai bakah a hla thu chheh thiamzia leh rilzia tilangtu a ni. Heta “s” ri a hmang hi, literary term-ah chuan alliteration (sibilance) an ti a, hla phuahah emaw, thu ziahah emaw, alliteration mawi taka hmang thiam hi thu leh hla lama mithiamte chuan an ngaisang thin. “S” ria intan thumal pathum a han hmang inzawm chiat mai khi, Liandala rilna pholangtu a ni a, a hla dangah hetiang lam hawi rhetorical device mawi tak tak hi kan hmu teuh a, tun tumah hian chutiang lam chu kan sawi thui hman lo a ni
“Chun an haw, zua haw, zaleng an haw” tih lai tlar chauh khi han en leh lawk ta ila. An thu sawi, an hla phuah timawi lehzual tur leh ti hnunhnang lehzual turin, mi rilte chuan khitianga tawngkam ngai hman nawn khi an ching a, chu chu anaphora an ti. Hla tlar khatah “haw” tih khi, rem thliam siin hmun thum laiah a hmang nawn a, chu chu thu chheh thiam chungchuang bikte tih fo dan a ni. A hnuaiah, “Sul tum chalngeng hnutianga’n sul a haw” a han ti zui zat mai bawk a, Liandala hi zahna chibai kan buk thar leh e.
A hla thatna mai bakah, tlar tina hla thu a rem khawm dan rilzia leh thukzia hi, hetia chik taka nilenga bih neuh neuh hi a chakawm hle mai.
“Pi pu chhuahtlang hlui” hla hi hla malkhaiah chuan sawi hlawh pawl tak leh zir hlawh pawl tak a niawm e. Mizo nunhlui tarlanna hla tha tak a nih thu te, kan Mizo lung no-na kai tho thei hla nung reng a nih thu te, a thu leh a thluk a inrem nalhzia te hi kan sawi fo tawh a, kan sawi nawn fo thin ang. Tun tumah hian, Mizo nun hlui zemawi a tarlan karah, Liandala hian, nature ngainatu a nih angin, khuarel mawina a zeh telte hi i hmuh kan lovang u kan ti a ni. Lalenkawli Pautuin thiam taka a sak in ngaihthlak hunah pawh, “Tlai ni nem duai lenkawl thiang karah hian” tih ang chi hi in lo chhinchiah ran dawn nia.
3. Chhura Leng-ui :
Thil chhinchhiah tlak tak pakhat chu, Mizo hla kan zir chianna kawngah hian, Serkawn Sikul Concert hlate hi han bel chiang ila, “Hei chu poetry lam chan a nih hi” tih tur ang chi hla kha a awm nual thin hi a ni. Liandala kut chhuakah pawh hian chutiang chi hla chu kan hmu nual. Thluk chu an nei ve tho na a, thluk nei lo pawh ni se, pawi lem lo leh amah a hlaa hrim hrim kha mawi tak tak a awm nual a ni. Heng hla – Chhinlung chhuak kan ni, Kan chuanna tlang, Chhura lengui, Tualvungi leh Zawlpala, Tur ni leh virthli, Hnutiang mual liam, Tlai lam hla, Chanchin tha sulhnu Zoramah tih te hi chu hla thluk nei (song) ni lo, a chhama chham chi (poem) rawng an kai hle a ni.
“Chhura Lengui” pawh hi poetry chi khat “Ballad” an tih rawng kai a ni a. Ballad chu ‘thawn thu hla’ tiin a mawl zawngin sawi ila, a fiah deuh ber awm e. Amaherawhchu, Ballad phuah dan phung (standard form) pangngai chu metered verse a ni a, chang khatah tlar 4 a awm tlangpui a, a rhyme scheme chu abcb a ni thin a, abba, abaa etc pawh an hmang tho bawk. Hla tlar khatah thumal (syllable) lam riat leh lam rukte a inkarthlak thin a, thumal lam 4 te pawh hman chang a awm. A hla sei zawng bituk a awm hran lova, a thawnthu azir te pawh a ni thei. Hmanlai thawnthu kha a nih ang angin ballad phuahtu chuan a chham chhuak tur a ni a, ama ngaih dan a zep tel thiang lo a ni. Iambic metre hmangin an phuah tlangpui bawk.
Liandala “Chhura Lengui” hian Ballad standard form a zui lem lo a, zui tuma a phuah pawh niin a lang lem lo. Thil chhinchhiah tlak tak chu, he hlaah hian Epicrisis kan hmu a, chu chu Mizo hla dangah hian a tam lem lo va, Liandala themthiamna chi dang kan hmu leh a tih theih awm e. Epicrisis tih awmzia chu, mi thu sawi sawi chhawnna, chu a thu sawi chhawna chu sawi zui lehna ang chi, rhetorical device chi khat a ni.
“Hrang zawng laiah lunglai mawl e
Kawlkei lian “ui sen” a ti
Thaiin chhang e biahzai nemin
“A sen reng reng chu
Hlau zel ang che, Kawlkei a ni e”
A nupui thu sawi hi Chhura’n a dawnsawn thiam loh vanga an buaina nuihzatthlak tak te a chang dawt lehah hian kan hmu zui a ni. Hetiang hla, rualrem lem lo tak nia lang pawh hi, a thluk nen inrem takin Liandala chuan a dah thei zel mai.
4. Aia upate zah thiamin :
Tun tumah hian a hranpain Liandala hlate hi kan zir chiang lo va, album preview kan ni tih hrereng ila. Liandala hi khuarel thil mawite ngainatu a nih rualin Mizo nun dik leh tha chhawmnungtu a ni tih, he hla, “Aia upate zah thiamin” tih atang hian a lang chiang hle. He hla hi, hla ro tling an tih ang chi kha a ni a, chhuan awm chhunga sak chi, chul mai mai lo tur, hla tha, zirtir nei tha bawk si a ni.
Tunlai kan ram dinhmun han en ila, aia upa zahna a tla hniam ta hle a, he hla hi sikul leh college-ah te zir thar leh theih nise a duhawm hle mai. Mihring kan nun honaah hian aia upate hi kan zah loh tlat chuan hmasawnna leh nun hlimna tak tak hi a awm thei lo niin a lang a. Hring nun ro hlu, ‘rangkachak’ aia hlu zawk, hetiang hla hi Liandala’n phuah nachang a lo hre leh tlat mai hi, mi aia a chungchuanna a tih loh theih loh awm e.
“Luang zel ang che Zoramah hian
Rangkachak aiin i hlu zawk
Cham reng ang che kan thinlungah
Thangthar nun dan zel timawi rawh”
5. Tlai lam hla :
He hlaah hian Liandala tak tak kan hmu niin a lang. A ngainat leh ngaihsan chu Pathian thil siam leilung mawina (nature) tih hi a inpuang chiang hle a, Mizo William Wordsworth a ni hawlh e.
Kan album preview mekah hian hla 13 zet a awm a, hei bak hi chu a hla malin kan sawi zui tawh lo ang a, hun kan hman rei loh nan kan tham khawm tawh ang. Khawnghe, chang khat chauh han chham chhuak ila –
“Awmkhua harin zai vawr ila
Lenkawl tlai ni tla eng riaia’n
Chumchi leng romei kai chiaiin
Tukram tlang tin a eng no ruai.
Thlang tiang lenkawl piallei dawh cham
Damte’n tlai ni a eng nem duai
Rangka dartui iang a kai chiai
Thing ri hnim par tinrengte hi
Awi, lelthang tlai ni lenin a zai hmatiangah”
6. Hla dangte :
He album-a hla dang la telve te chu – Darzo Sele, Rose Pangpar, Chhimtlang High School, Khaw var hla, Minu hla, Tui buhdeng, Biak in thar lawman hla leh Nun an neih nan tih hlate a ni a. Heng hla atang te hian Liandala hi zirna duh mi, Pathian tih mi, hmasawnna thlahlel mi, hmeichhe dinhmun chawikan duh mi, Pathian thil siam dangte zah mi leh ngai pawimawh mi tih kan hmu thei a ni.
- Thuamtea Khawlhring,
Lunglei