LO ZAWH NI: Lo i zo ang u le!

Lo zawh chu eng nge ni?

Zo fa, Zorama piang seiliante chuan kan Mizo thlawhhma lak kawnga ni hlimawm ber pakhat, 'Lo zawh ni' nawm leh hlimawm ṭhinzia chu kan hre vekin a rinawm. Kan khawsak dan leh kan thlawhhma lak dan lo danglam zel avangin tun hma ang takin lo zawh ni siam remchang lo zawnga hna thawk kan tam ta hlawm nen, lo neite pawhin lo zawh hi an hmang kher ta lem lo va. Tunlai hian kan tharthawh leh ta deuh nge, lo zawh sawi rîk a awm leh ta deuh bawk a, 'Lo zawh ni' chu engtia hman ṭhin nge a nih rêng, kan sawi dawn a ni.

Lo nei mite chuan chapchâr âwllên kan hman hnuah kâwla ni chhuak chhiarin, hah thikûl, bari bo dêrin, kângvâr hna, thlâm sak, mangkhawh, thlai chi thlak, buh tuh te kan zawh hnuah hlo thlawh ṭan a ni a, chu chu hnuh lâk tih a ni. Hlo thlawh lai hian nula leh tlangvalte an inlâwm ho a, an hlim thei hle ṭhin. Hlo thlawh chak nih hi tlangvalte inelna ber pakhat a nih avangin, ni tin mai hian lu lam leh mawng lam hre lo khawpin an ṭang fur tluan ṭhak ṭhin a ni ber a. Chutiang chuan 'Lo zawh ni' hi a tihlu zual ṭhin.

A tlangpui thuin lo hi fûr chhungin vawi thum tal thlawh chhuah a ni ṭhin a. Thawk thei deuhte chuan vawi 4/5 lai pawh an thlo chhuak bawk ṭhin. Buh tuh zawha vawi khat thlawh chhuahna hi ‘hnuhpui’ a ni a, vawi hnihna ‘hnuh hrâm’, vawi thumna ‘a thual’, vawi lina ‘a thial’; an la thlawh zel chuan, ‘a cheng cheng’, ‘a thet thet’, ‘a mai mai’ te an ti a. Vawi ngana aṭang hi chuan hnuh hming hi phuah chawp deuh a ni tawh a, a hming vuah dan a inang lo nual thei tawh ang.

Hetiang hian fûr chhiat zual hnim ṭiah leh ṭhan chak hun chhung zawng chu inthlahdah hauh lova thlawh ṭhin a ni. August thla aṭang chuan khua a lo tuihul ta deuh a, khaw ṭha leh ni sâ a lo tam tawh deuh a, hnimin zîk thar a chhuah chak tawh lo va, hlo thlawh pawh a fai rei thei ta deuh a. Buhin châng a rawn nei ṭan a, tihtliah palh a pawi thei ta viau a ni.

September thla a dêt chhoh phei chuan buh a lo râi ṭan tawh nen, dim a lo ṭul hle tawh a. Hlo thlova tihchêt bawrh bawrh tawh loh a ṭha ber tawh ṭhin. Chuvanga lo hi zawh ṭhin a ni. Kan sawi tawh ang khan, chutianga hnimte a lo ṭhan chak loh hnu chuan Mizo lo neiha hun hlimawm ber lai, buh seng hun nghak tura favâng hun nuam tak hmang tawh tura hlo thlawh ni hnuhnung ber leh a hmâwr bâwk nan lo zawh ni hlimawm tak hman ṭhin a ni.

Lo zawh ni chu a hlimawm thei ang bera hmang turin chhung tinte an inbuatsaih a. Naupangho pawh a feh thei chin zawng nen, a khaukâpa feh a ni a, chawchhun hmeh tur ar pahnih/pathum leh a chhum pawlh tur vawksa emaw, neih ang ang kan keng bawk a. Ni danga lo lama kan eia kan in phak ngai loh, sa bakah bawnghnute, kurtai/chini te kan keng tel ṭhin bawk.

Naupang feh turho lah an han phur em em ṭhin khawp a, an

ṭhian te, lo zawhnaa feh tur dangte nen an lo inthurual ve a. Ar aktu nihte an châkin, zo leh zo lovin an ak hnawk hnawk a. Hemi ni hi chuan mahnia kal thleng ve zo lo turte nen lama feh ve an châk vek avangin puak ngaite nen lama feh tawk pawh an awm ṭhin a, ram lamah chauh ni lo, feh thei lo, in nghaktute ei ve tur sa pawh dah a ni ṭhin.

Lo zo turte chuan hemi ni hmanpui tur hian lâwmte bakah ṭhian ṭha leh chhung khat lainâ remchang apiang sawm khawma hmanho ṭhin a ni a. A pawk zual deuhte phei chu sawmhnih sawmthum laite pawh an insawm khawm ṭhin a. Ri thei lam pawh khang hun laia instrument neih ang ang–khuang, darmang leh darkhuang te nen lam kengin 'Ralte vahai no la' chu nêp tê, kan ri chêl chûl mai ṭhin a ni ber mai.

Lo zawh ni hi chu lo lama intihlim tur ang deuh chauha hman a nih avangin, lo zawh nia thlawh tur a hming chauha zuah a ni ṭhin a. Chuvangin, ni dang anga hna thawh tur engto tur a awm lo va, zing aṭangin tûk chhuak muangchang zawka feh a ni a, thlâmah pawh intihlim pah zela ni dang aia rei zawk chawlh a ni ṭhin. Thlâmah chuan chhungkhat ṭhian ṭha zinga a timi deuh tur ei rawngbawl tura sawmte chuan lo zawh sa tura ken, arte chu talhin, chhun chawhmeh atan an puah ṭan nghal bawk a.

Chutih lain, naupanghote chu an ri thei ken ang ang tiri reng chungin thlam chhehvelahte chuan hlim takin 'Zawng mangchhia' an sawi chu nep tê, an lo ri rè rû reng bawk.

Muangchanga thlâma thingpuite in zawh hnuah chuan naupang leh ei siam turte tih loh chu lo zawh nia thlawh tura zuah thlo tur chuan kan bung ta a. A hming chauha thlawh tur zuah a ni bawk a, chawhma chanve vel lekah chuan kan thlo zo mai a. Chaw fâk a la hmanhmawhthlak loh bawk a, thlawhlaite fangin, mahni duhna mual mualah te kan vâk darh a. Mahni kalna lama awm ang ang, kan hawn duh zawng tur chawhmeh leh thlai rah ilo awm ang angte kan la hlawm bawk a. A ṭhen lo lu tlang lamah dawnfawh hâwng thlawh pawl an awm laiin, a ṭhen lo mawng luia tui lo chêng tawk lah bo lo.

Chutianga mahni duhna lam lama kan tei kual vel hnu chuan chaw fâk pawh a lo hun ta a, thlâm lamah chuan kan lâwi khawm a. Hmeichhehote chuan thingpuite an sem a, kan han in a. Lo neitu pa berin feh zinga tu ber emaw lawmthu sawina te, buhbâl malsawmna te, zuvate’n zah an ngaih nana dila ṭawngṭai turin a sawm ṭhin a. Ni hlimawm tak a nih bakah arsa tuihnai tak hmabak nen ṭawngṭai pawh a kal ṭha duh hle zel a ni. Ṭawngṭai zawh chuan fatute chuan an chawhmeh siam chu ei turin an han buatsaih ta a. Zo ar tui lai pum chhum, la sa tak chu an kut sâ chiah daihna tura an tuisik chhawp zen zauh zauh reng chung chuan an ṭhet vâr ta sung mai a.

Arsa tui chu a rim titui tâwk chauh tur purûn sen leh hmarcha tâi râwt pawlhin an thak sek bawk a, hlum belthlêngah chuan an suak tle nuar mai a. Naupangho leh thak ngam lo deuh tan a thak lo an siam bawk a. Mizo buh rum tâwk chauha chhum, a sat laia changêl hnah hringa phui taka fûn, chaw sâin a fûnna changel hnah hring a ur ul duk thluah, hnah hring ûai rim nam deuh châk chu ṭheta chawk darhin, a laiah chuan a hmin tâwk chauha chum arsa fresh lutuk mai, buh tlem thlak chu an bun var sung mai bawk a. Behlawi rah changpât leh sawhthing mothar chan, hmarcha tai lawh thar nena chemfawng sil faia hlum belthlenga sawh phuai sawlh chu chaw sirah chuan an chhawp thluah bawk a. Fatute’n ei an peih a, kan han ei tak tak chu le, tute pawhin thin chîm hmawkin kan ei vek mai a. A ei tam tam vanram kai tur ni ta se, kan kai kim ṭhap ang, tih tur khawpin kan han tlangau ruai nawi ruh nghek hlawm mai ṭhin a ni.

Chaw fâk kham chuan muangmarin lo tuikhurah kan inbual fai leh te te a. Ṭhenkhatte chu, a la hma deuh bawk a, mahni lo lam la tlawh kawite an duh avangin an kal hma deuh a. A ṭhen, nula tlangvalte chuan a hmanhmawhthlak lua loh bawk nen, mi lo fan pah leh lo zo pawl dangte tlawh kual pahin zau dang kawngah te a kual zawngin an haw hlawm bawk a. A bak zawng chu, a ngai têin naupanghote nen a bawngbâwrin, muangchangin an haw laih laih bawk a. A tuate pawh chu lo zawh ni a nih angin tlai leh hlim tak, hmanhmawh miah lovin, duh duhna hmuna châwl muang chung zelin kan haw ta dial a. Lo zawh ni hi Lenghermawii leh Valmawia te, in-iai lo tawn takte tan pawh fehhona remchang leh hlimawm tak a ni a; hmang nuam rau rauah pawh hmang nuam zual riau bikte pawh an awm fo ṭhin reng a ni.

Chutichuan, fûr tluana kâwla ni chhuak chhiara kan feh ṭhinna chu favâng lo lam kal châng chauha tlawh tih loh chu, buh seng hma chuan khaw lama favâng âwllên hna hrang hrang, anṭam huan siam, in bul huan hungna tur mau put, lamhnai leipui lama a ṭul ang ang thawhsan rih tawh tur chuan, he lo zawh ni hian kan bye bye ta ṭhin a ni. Kan feh khât tawh dawn avangin thlâm bungraw hrang hrang, bungbel leh thil dangte pawh uluk zawka dah felin, thlâm pawh uluk zawka khâr leh kalh a ni ṭhin.

- PC Hmangaihzauva