MAHNI THIL HLUT THIAM – I
Kei hi ka danglam bik nge ni thil paih mai mai hi ka ching lo viau a, Pen hman tlak tawh lohte hi paih mai loin ka khawl a, thawmhnaw hak tawh lem lohte pawh hi ka kawl khawm fo ṭhin. Mawza mawng pawpte ngei pawh hi engati tehreng nge maw ni ka paih mai chuang ngai lo a, chawhmeh ṭhingte pawh hi ka paih khat viau mai bawk a, lehkhabu chhiar hleihtheih tawh loh khawpa chhiate pawh hi ka khawl leh chiam mai ṭhin. Thil ṭul lo khawl chu a hnawk hma duh hle a, chenpuite tan mit a kham awl em em a, min hau fo mai.
Chutiang mizia ka nih vang chu nge INTACH member ka nih vang pawh ka hre chiah lo nain thil hlui humhalhna lamah hian ka rilru a thar riau mai a, ṭhenkhat tan phei chuan thil ṭul loa lang buaipui pawh kan ang thei dawn hial ṭhin. A bik takin kan rama hmun pawimawh leh hlu tam takte hi humhalh loh a tamin kan humhalh tur ngei ngeia langte pawh kan ti hmelhem foin a ṭhente phei chu a awmna chin pawh hriat tawh lohte pawh a awm bawk a, an chanchin ringawt hriat a, a tak hmuh tur awm tawh lote hi engemawzat a awm tawh. Pi Zadingi Sakei chehhlumna Hreipui leh Sakei vun kha hmuh tur a awm tawh lo nia sawi a ni a, a pawi hle.
Lunglei District chhungah hian Indian National Trust for Art and Culture Heritage (INTACH) ngei pawhin hmun pawimawh leh hlu-a a lo neih tawh hmun sawm pahnih (12) lai a awm a. Chungte chu: Sap Upa Bungalow, Pu Buanga Bungalow, Medical Superintendent Bungalow, Saptui, Baptima channa khur, Serkawn Middle School, Bawrhsap Bangla, Inspection Bungalow Lungsen, Inspection Bungalow Tlabung, Post Office, Tlabung, Police Station Tlabung, Police Staff quarter Tlabung te hi a ni a.
Heng bakah hian Lunglei khawpui chhung leh a chhehvelah hian hmun hlu leh pawimawh tak tak a awm a, chungte chu: Tarmita Khawthlir, Lung lei, Lungding, Chawngtinleri puan thinna tlang, Lung milem leh Lung kua, Saza tlang Puk, Uilung, Lalruanga Lung kah tlang, Thangliana Lungphun, Chawngvungi Thlan, Phunhnawma Lungpui, Mualzavata Tehreuh, Vanzema Li, Rorehlova Sai khawh hlumna Lungpui leh a Archaw pekna hmun, Pi Zadingi Sakei chehhlumna, Lungsei, Chhura leh Naa vawk, Hnawncheuva’n Rahsi Satinkhara a thahna hmun, Lungthleng, Lallauva lung rahbi, Pasalṭha Chawngbawla thlan, Mizorama Kristian Biakin hmasa ber, Darkhuang tlang, Kristian hmasate thlanmual, Saikuti thlan, Chhura Lung tiankawm adt.
Hengte hi humhalh leh enkawl ngai tak takte an ni a, tun aṭanga enkawl a ngaihzia kan hriatthiam theihna atan thil pakhat chauh han sawi ila: Lunglei Civil Hospital kiang lawka Tarmita Khawthlirna Lungpui a awm a, khaw thian ṭhat lai chuan Bangladesh ram thlengin a lang thei tih hial a niin khua a hmuh zau theih em em a. A thlalakah pawh tlang pangah chuan lungpui lian tak hi a ṭo lurh a ni. Nimahsela tunah chuan chu lungpui hmawr lam chu tute kuthleiin nge ni an lo tibung daih mai a, a nih tur angin a ni tawh lo a, tlawh pawh chakawm tak a ni ta lo. A hlut tur ang pawhin kan hlut tak tak thei tawh kher lo mai thei a, nakin lawkah khualzinte tan ngei pawh tlawh theih turin la buatsaih pawh ni ila a hmuhnawm tur angin a hmuhnawm thei tawh dawn lo a, a pawi hle.
Sap Upa Bangla leh Pu Buanga Bangla te hi kum 1903 vela sak a ni a, hetih hunlai vel bawka sak Medical Superintendent’s Bungalow te, kum 1903-a siam Sap tuikhur te, Serkawna Baptisma channa khur te, kum 1903-a din tawh Serkawn Middle English School te, kum 1902 a sak tawh Lnglei Deputy Commissioner’s Bungalow-te erawh chu vawiin thlenga tlawh tlak a niin a neitu/ luahtute’n an theih ang angin an la cheihnum zel a, a lawmawm hle. DC Bangla tak erawh sum leh pai ṭhahnem deuh zawka chei ṭhat a chakawm hle mai a, a bang khi te hi thawm ṭhat a ṭul hle a, luah loh ni se la chuan ṭawih chhe vat mai thei dinhmunah a ding tawh a ni.
Heng kan han sawi bakah hian hmun pawimawh leh hlu tam tak ala awmin Mizoram hmun hrang hrangah hian zawnchhuah ngai hmun pawimawhte pawh a awm. Chu lam chu sawi rih lo ta ila, kan hmuh theih reng leh kan kiang lawka hmun pawimawh dangte hi han sawi chhunzawm zel ila: Aizawl, Lunglei leh Champhai chiaha War Memory kan neihte pawh hi tun aia enkawl leh chei ṭhat chakawm tak a ni a, Ṭhasiama Seno neihna hmun ngei pawh enkawl ṭhat mamawh tak a ni. Pachang Bangla ngei pawh hmangaih taka enkawltu nei lo ang maiin hnimin a bawm a, khuti renga a awm chuan nakin lawkah chuan a la sawp chhe mai dawn tih a chiang reng.
Bangla lam hi han sawi zel ila, Ṭhiak Bangla erawh Mission veng YMA te hian an enkawl niin ka hria a, a chhehvela ram ngawte pawh ṭha taka la humhalh a niin Bangla ngei pawh tlawh tlakin a la awm a, a lawmawm hle. Kawnpui Bangla ngei pawh ṭhiah tum mek niin ka hria a, engtin emaw humhalh hram dan awm se la a duhawm. Humhalh mai loa tlawh tlaka cheihnum ni thei nghe nghe se la, kawngpui kam maia awm a nih bawk avangin a nihna ang anga enkawl hram theih ni se. Heng kan Bangla la awmchhun: Ṭhiak Bangla, Pachang Bangla leh Kawnpui Bangla te hi thuneitute hian INTACH kuta hlan remti phei se la chuan kan ram leh hnam tan a ṭha zawk ngei ang.
London khawpuia Westminster Palace-ah chuan 316 Fts laia sangin Sana lian tak an dah a. Chu chu a hmingah The Great Bell an ti a, a kohna atan Big Ben an ti ṭhin bawkin kum 2012 aṭang kha chuan Elizabeth Tower tiin an thlak ta a. He Tower hi Augustus Pugin design niin kum sawm leh paruk lai an buaipui hnuah kum 1859 May 31-ah chuan hawn a ni a. He Tower-ah hian mihring kal theih tura buatsaih niin step 334 lai a awm bawk. Sana pawh hi a te chhe lo viau a, a lai hawlh tlangin 22.5 Fts a ni lawih mai. Big Ben hi Ton 13.7 laia rit a ni a, darbi-a a ri ṭhin hi mel nga danah pawh a hriat theih an ti hial a, chutiang chuan kum 160 chuang lai a ri chu London mipui leh khualzinte chuan an lo hre tawh a ni. Vur tlak nasat zuala a rik theih loh chang leh, Indopui pakhatna laia a ri lo tih loh chu tun hnai lawkah khan kum 2017 aṭanga kum 2021 thleng khan an chei ṭhat avangin hnathawktute chuan hmun leh hmuna ngaithlak atan chuan a ring lutuk palh ang e, tiin a ri chu an titawp rih a, chumi tih loh chu harsatna dang engmah nei loin kum 2022 aṭang chuan a rik dan pangngaiin a ri leh char char a, chawl loa a la rik chhunzawm leh pawh beisei ila.
Pathianni zing dar kuaa Kumpinu in (Buckingham Palace) vengtu sipai, lukhum dum lian tak khumte chu an inthlak ṭhin a, an au ṭhat ṭhat ṭhin. Khawng takin an inthlak a, chutiang ringawt chuan kum tam tak kal tawh aṭanga vawiin thlengin an la chhunzawm reng a. Ṭhangtharte pawh hian vengtu sipaite kalphung hi i titunlai deuh teh ang u, tih rawtna a awm lo nge ni vawiin thlengin an kal ngaiin an la kal reng a. Nimahsela khualzin leh anmahni London mipuite ngei pawh chuan vawiin thlengin hmuhnawm ti takin an la thlir ṭhup reng a, an la ngaihlu reng a. Mahni thil hlut lamah chuan entawn tlak tak an ni.
- Mahmuaka Chhakchhuak