KHAWVEL MAMAWH
Hringfa, a thlum a al ei za, hnam tin chi tinte tual lenna hmun he ‘Khawvel hi englai pawhin siam ṭhat a ngai reng a,’ Kaphleia’n a lo tih tawh ang khan, vawiin khawvel pawh hian siam ṭhat a mamawh a, Jerusalem kulh anga din thar a ngai. Chuti anga khawvel ṭha zawk a lo awm theihna tur chuan khawvel hian mamawh hrang hrang a nei ang. Heti zat ziakmi leh ngaihtuahna ril pui pui nei an tlêp phei tuarna khawvelah hian ngaihdan pawh a nuai têl tehmeuh a awm thei ang. Vanram fang inti ṭheuh ṭheuh pawh hi ‘nunna tui’ luang an hmuhna hmun a inang hlei thei lo achha chu a ni a; a ṭhenin a laiah an luantir a, a ṭhenin a sirah. Tuna khawvel mamawh keini angin kan sawi tur pawh hi a zahthlak zawk lek lek. Mahni ram chanchin pawh hre tluantling loin, ‘He khawvel ram zauah hian’ kan han ti ve dawn chu a ni sia le! Engpawhnise, thlirna tlang pakhatah min lo dahsak phawt mai teh.
Khawvelin a mamawh chu
Rev. Dr. RC Jongte sermon pakhat ka ngaihthlak fuh deuh mai a awm a, ve tlat mai a! Heti hian chu sermon-ah chuan a sawi, “Khawvelin a hmuh theih loh hmu theitu, khawvelin hmuh a phal loh hmu ngamtu, khawvelin khawfingchat a hmuh hmaa khawfingchat hmu theitu khawvelin a mamawh a ni,” tiin. Ka ngaihtuahna bur chhung khawlo zet mai hi he thu hian a hruai kual ta nek mai. Ni e, khawvel hian mi hmuh theih loh hmu theitu, mi hmuh ngam loh leh vei ngam loh, hmu ngam a, veitu hi a mamawh a lo ni.
Salte nun hmutu Harriet Beecher Stow
Kum zabi 19-na hun lai khan hnam chungnung inti mingoho khan mihangho kha salah an chhawr ṭhin a nih kha. Khati hun lai boruak enin, mingoho khan an mihringpui mihangho kha ramsa aia u awrhah an ngai a ni ber mai. Anni mihang vekte pawh khan sal nun chu an nun dan tura khuavàng ri kham saah an ngai tawp. A rapthlak asin! Zalênna leh intluktlânna te chuan pûk chhung hmun ril takah an bîkbosan ta em ni tih tur khawp a ni.
Chuti anga khawvelin thil awm dan tur renga a ngaih lai, khawvelin a hawisan lai chuan ziakmi pakhat mihang salte nun hrehawmzia leh retheihzia hmu thiamtu Harriet Beecher Stow-i khan novel, ‘Uncle’s Tom Cabin’ tih a ziak a. Mihang salte nun hrehawmzia leh retheihzia a paw chhuak chiang hle. He thawnthu hian mi tam tak salte nun hmu thiam lo leh hmu thei lote chu a beng harh a. Nghawng lian tak a nei chho a, sal bân duhtu Abraham Lincoln-a’n White House a rah luh meuh chuan America ramah sal bân duh leh duh lo an awm ta nuk mai. Ram chhung indona hial a thleng a nih kha. Khati ang boruak a invuak alh chho mup mup lai khan sal bântu President Abraham Lincoln-a’n Stow-i a hmuh ṭumin, “So you’re the little women who wrote the book that started this great war,” tiin a hrilh nghe nghe. Ni, Harriet Beecher Stow-i ang hi vawiin khawvel hian a mamawh a ni, mi hmuh theih loh hmu theitu, mi hmuh ngam loh leh vei ngam loh, hmu ngama veitu hi.
Kha French philosopher kha
French philosopher duai dim lo zet pakhat hi a awm a, amah chu mihring leh pa lian a ni. A pa lenna chu a pumrua lam ni loin, a hnathawh vang a ni zawk. Rah behte tana ziakfung chawi ṭhin mi, chu pa chuan French sawrkarin Algeria a awp lai khan Algerian hnam hnuaihungte lakah inthliar hranna nasa tak a awm a, hrehawm takin an nunkhua an hmang a. Mi hausa leh thiltithei zawkte leh mipui nawlpuiin mêna an thlak lai khan rorelna dik duhin chu philosopher chu a au chhuak a ni. Huaisen takin French colonial rule kha a sawisel ngam a nih kha. Chu mi chu tu dang ni loin Albert Camus a ni. Khawvelin Indopui II-na a hmachhawn a, Hilter-a kaihhruai Nazi ho chu an vung chho hle. ‘A ram a zau zel ang a,’ tih ang maiin ram an la ta duai duai a, France ram pawh an bâng bik ta lo.
Fascism ideology nunrawng tak kalpuitute chu an sakeibaknei lal len a, an kawng daltu chu an seh mai ṭhin. Chu vangin, French mipuite pawh chet la turin an tha a khûr zo a ni ber. Khati ang boruakin France ram a luah khah lai khan Albert Camus khan arbawm a lo tah mai mai duh bik awzawng lo. Nazi awpna duh lotu pawl tun hnua anti-fascist an tih mai a zawm a. A nunna thâp tak meuh meuhin chanchinbu (undergournd newspaper) ‘Combat’ tih chu chhuahin, French mipui thim hnuaia ṭhute au harh turin a ziakfung chu a len vel a ni. Kha Nazi rorelna kha nasa takin a dodal ngam a. Khatih hun laia Nazi duh lo zawnga awm kha mahni lu zuar tluk thawthang an nih laiin dik lohna a hmu ngam a, a vei ngam a, a au chhuahpui ngam a ni. Ni, Albert Camus ang hi vawiin khawvel hian a mamawh a ni, mi hmuh theih loh hmu theitu, mi hmuh ngam loh leh vei ngam loh, hmu ngam a, veitu hi.
Swedish hmeichhe tleirawl
Kum 2018 khan Swedish hmeichhia kum 15 mi Greta Thunberg-i khan Zirtawpni apiangin sikul kai duh loin an ram parliament kawtah amah tê-in a strike ziah ṭhin–banner pakhat kengin. Chuta inziak chu, ‘Skolstrejk för klimatet’ (School strike for climate). Khawvel sik leh sa chhe tur venna kawng ngaihtuah turin ram hruaitu leh mipuite au harh a tum a nih kha. Greta Thunberg-i hi kum 9 mi vel lek a nih lai khan scientist hoin khawvel environment chhe zelin sik leh sa a thlak danglam nasat turzia an sawi chu a ngaithla a, a vei ta em em a ni. Tichuan, Zirtawpni tin chu amahin a strike ta ngat ngat. Hun a kal zel a, a ram mipuite ngaihven a hlawh chho, khawvel ram hrang hrangte pawh a kâng kai ta zel. Mi tam takin a strike chu zawmin, khawvel environment chhe zelin sik leh sa a thlak danglam tur chhan a, dai theu turin ke an pen chhuak ta sup sup a ni. Kha movement kha ‘Fridays for future’ tiin koh hming thar an sa zui ta nghe nghe a nih kha.
Greta Thunberg-i leh amah thlawptute chuan kum 2018 United Nation Climate Change Conference (COP24) inkhawmnaah leh kum 2019 UN Climate Action Summit-ah thusawina hun pek an ni ta hial. Ram hrang hrang aiawhtu, lawk tak tak hmaah chuan zâm hauh loin, khawvel sik leh sa inthlak danglam nasa lutuk chu an ngaihthah vang a ni, ti tein hmai sen meuh chhuahin an ṭawng khum ta phiar phiar a. Greta Thunberg-i leh amah thlawptute chuan an tum ber chu heng ram hrang hrang hruaitu hmasawnna (development) tia hming an chhâl hmanga policy hrang hrang duangtute chu auh din an duh. An hlâwkna tur ringawt an ngaihtuah avanga environment chhe mek hmu thei lo ram hruaitute leh thuneitute chuan mi thiam zawkte aw ka ngai changin hma la se tihte an duh.
Greta Thunberg-i hi kha tih hun lai khan tleirawl kum 15 mi a ni a, danglam bikna a pianpui bik lo. Mi thiamte sawi a hria a, a ṭulzia a hria a, a che chhuak mai. Mihring hi a inan loh theih hle a ni. Ani ang rual tam tak hi chu environment zûnah ni loin, entertainment zûnah an uai a, thil tak tak ngaihtuah an tum lo. A nihna takah chuan nang leh kei hian a thu tlangaupuite hi kan hre vek a ni, tiraw? Thuneitu leh thu vak lote pawhin environment chhe zel karah hlawkna tur sum chauh an hmuh theih laiin, ani tleirawl kum 15 mi khan a khawvel chhe zel tur a hmu thei thung. Ni, Greta Thunberg-i ang hi vawiin khawvel hian a mamawh a ni, mi hmuh thei loh hmu theitu, mi hmuh ngam loh leh vei ngam loh, hmu ngam a, veitu hi.
Nazareth tlangval kha
Tuna ka sawi lai mek pawh hian khawvelin a mamawh tak mihring, sûlhnu ropui lo hnutchhiah tawhtute inrilruah a lo lang ang. Tar lan vek sen an ni si lo a ni; chhiartu duh tak, min lo ngaidam hram ang che. Chanchin pakhat chiah ka tar lang leh ang.
Sihalte’n kua an neih lai leh chungleng savate pawhin bu an neih laia lu nghahna hmun pawh nei lo kha, dik inti em emte’n an duh loh, an hnawl hnu Isua chanchin kha a ni ka tar lan tum chu. Isua lo kal hun laia khawtlang dinhmun kha mi thiamte chuan ṭhuang hrang hrangin an ṭhen a. Chumi aṭanga lak chhuah ka duh chu thianghlimna an kalpui dan chungchang kha a ni.
Isua lo kal hun lai khan sakhaw hruaitute leh khawtlanga mi challangte khan thianghlimna kha an zirtir nasa ṭhin. Khawtlang mipuite chu an nun hman leh an thiltih apiang thianghlimna nena ti turin an phut a ni. Mihring hi famkim vek thei hek lo i, thianghlim zo ve ta lo tam tak an awm a; inthliarna nasa tak a irh chhuah phah ta. Thianghlim zo ve ta lote chu khaw daiahte an dah a, lunga den hlum te an ni a, hmuhsit leh diriamin an awm. Chu’ng zawng zawng chu a hun lai mi tam zawkte khan an hmu thei lo; an hmu ngam lo, a dik lohna pawh an hre chuang lo ni awm tak a ni. Nimahsela, Isua erawh chuan a hmuh hmaih ta lo. Chutia khawtlanga inthliar hranna awm chu a dodal a, mi fel leh dik intite kha an mawng a hlimsak a nih kha. Lehkhaziaktu leh Pharisai te khan pudina te, mohuri te, zira te chu sawmah pakhat an pe ṭhin. Mahse, Isua erawh chuan dan thu pawimawh zawk – felna te, khawngaihna te, rinawmna chu an ngaihthah thu a hrilh hmiah (Matt. 23:23). Ni, Isua ang hi vawiin khawvel hian a mamawh a ni; mi hmuh theih loh hmu theitu, mi hmuh ngam loh leh vei ngam loh, hmu ngam a, veitu hi.
Khawtlangin misual a tihte bula pawh awm duh lo khawpa intithianghlimte an awm laia chu’ng khawtlanga mi hnuaihnungte bula chhunrawl fâk ngam, sum leh paia inkhuangrual lohna (inquality) nasa tak a thlen laia mi retheite ṭan tlattu leh dah pawimawhtu, rah behte tana ding, kha Lal Isua kha vawiin khawvelin a mamawh. Vawiina a hnung zuitute pawh hian kan zui Isua ngaih pawimawh zawng kan ngaih pawimawh ve hi khawvelin a mamawh e.
Nang leh kei, dai kil kara mi ve mai mai pawh hi khawvel mamawh tak chu kan ni thei; inhlawhfa ṭhin thil phurh ringawt hmu theitu ni lo a, thil rit tak a phurh chhan hmu theitu kan nih phawt chuan. Nang leh kei dai kil kara mi ve mai mai pawh hi khawvel mamawh tak chu kan ni thei; mite’n a dik lo a ni tih pawh an hmuh theih loh leh an hmuh ngam loh leh an vei ngam loh, hmu theitu, hmu ngamtu leh vei ngamtu kan nih phawt chuan.
-Davis Hriatpuia