Written by
- Dr. Lalsiamhnuna

Saitual khaw rûlpui kha tu châwm nge?




Hei hi Kawilam hoin mihring ngei pe a

An châwm ṭhin rulpui kua a ni.

This hole is the abode of great serpent fed

With human sacrifice by the Kawilam clan.

14.7.1987 By Deptt. of Art & Culture.

He thu ziak hi lung pûk pakhat ft 2 bial vel, ft 7 vela thûk (tun hma chuan hei aia thuk leh zau hi a ni ṭhin) Saitual khaw chhim lam, khawpui huam chhunga awm Rulchawm khaw hming put chhan ‘Rulchawm kua’ an tih hmuna lungphuna thu ziak a ni.

Saitual khaw rûlpui kha mi tam takin Kawilam ho châwm nia an rin laiin, mi ṭhenkhat chuan Biate ho châwm a nih ngei an ring ve thung. Hei hi history khawih thil, nakin zela kan la hlut tur a nih avangin tlemin han chhui zau deuh hlek ila. Thu chiang zawk kan hmuh chhuah phah chuan kan la siam ṭha thei turah ngai ila. Rulpui kha a awm tak tak em, tih leh an châwm ngei em, tih lam chu chhan ngai lovah dah ila. Tu châwm nge? Biate ho nge, Kawilam ho? He lam hi kan chhui dawn a ni. A fiah zawk nan Biate ho leh Kawilam ho chanchin hi a tlangpui chauh tal chu lo sawi dawn ila.

Hmar ho Burma (Myanmar) rama an awm lai khan heng hnam (clan) pali–Ṭhiak, Faihriam, Hrangchal/Lawitlang leh Biate te hian lal/hotu neiin an lo awm tawh a. Biate lal hmasa ber chu Zamadiaia a ni, Thingtin tlangah a lal a, a dawtah Zingthlova, Failingah a lal leh a, chumi hnuah thlang an tla a. Rawdapah an awm leh. Mizo hnahthlak zinga Ṭiau lui rawn kân hmasa ber an ni. Rawdapa an awm lai hian an lal Zingthlaova chu a thi a, a fapa Lianthanga’n a thlak a, Lersia fanu Khawldawngi nupuiah a nei a. Thawnglaia (Hawnglaia an ti bawk) kha an fapa a ni. Hawnglaia hovin Rawdapah an insuan a, Rawdap aṭangin Zialung (tuna Biateah hian) an awm leh a ni.

Lawitlang putar Rotinluta chuan, “Kawilam ho chu Lawitlang hovin Zaizu aṭanga khawzim an pan laiin, Biate hnam peng chi khat Sawnlian (Sawnlen) ho nen an inkawp a, Biate ho awmna chhim lamah zel an awm ṭhin a. Zialunga an awm lai hian an Chapchar Kut hman rei avangin an lar hle a, ‘Kawilam tlo’ (daih rei, hmang rei, awh rei, tlo) tih ṭawngkam kan neih phah ta a ni,” tiin a sawi.

“Biate leh Kawilam ho chu Biate (khua) aṭangin Thingtim, Thingtim aṭangin Lamzawl, Lamzawl aṭangin an lal Fiangpuilala hovin Saitualah an awm ta a ni. Fiangpuilala hian Saitual khuaa a awm lai hian rûlpui a châwm a, a rûl châwm avang hian amah pawhin a lar phah hle a ni,” a ti bawk.

Chuti a nih chuan, Saitual khaw rûlpui châwmtu chu Biate ho niin, an lal pawh Fiangpuilala a ni tihna a nih chu. Pu Rotinluta sawi dan anga Biate leh Kawilam ho hi inkawp zel an nih si chuan, an rûl châwmnaah pawh hian Kawilam ho pawh hi an tel ve ngeiin a rinawm. Kawilam ho hi a chhim lamah zel awm ṭhin an nih bawk si chuan ‘rulchawm kua’ aṭanga chhim lama ‘paruala te lung’ Ruallung khaw hming put chhan leh ‘Thangchhuahpa lungphun’ ‘Chhura fa rep’ an tih maite hi Kawilam ho sûlhnu a nih ngei a rinawm.

Hmar chanchin ziaktu ṭhenkhat leh Biate chanchin uluk tak chhuia ziaktu Ramdina Lalsim (‘Lalsim’ hi Biate hnam peng pakhat a ni) chuan, “Kawilam leh Sawnlian/Sawnlen te hi Biate hnam peng ve ve an ni,” a ti. Ramdina bawk chuan, “Kawilam ho leh Biate hnam peng Betlu hote hi an chipui Biate tam zawkte’n Mizoram (Lushai Hills) chhuahsana Ngaihban Tlang (N.C. Hills) an pan laia chhuak ve lova Mizorama châm hlen tate an ni,” a ti bawk. Chuti a nih chuan Saitual khaw rulpui châwmtute pawh kha Biate hnam peng zinga mi – Kawilam ho leh Sawnlen/Sawnlian ho an ni tihna a nih chu.

Chawngchilhi thawnthuah chuan Chawngchilhi rûlpui ngaihzawn thu te, a nau thlima rûlpui nena an inkawm thu te, a nau an tihretheih em em thu te, a mangan tawpa a nauvin a nu leh pa a hrilh thu te, a pa thinrimin rûlpui a thah thu te, a hnua Chawngchilhi ngei pawh a sah hlum a, rûlpui fa a lo pai hman tawh avanga a pum aṭanga rûl notê an lo vah chhuah nuai nuai thute kan hre ṭhin a. Khang rûl notête kha Chawngchilhi pa khan thah fai vek tumin a bei nâ a, pakhat a lo that hmaih palh a, chu chu a ni mai awm mang e, Fiangpuilala’n a châwm tâk rûlpui chu, tiin upate’n an sawi bawk.

Mak ang reng tak chu, Mizorama tui khawhthla sang ber Vantawngkhawhthla (ft. 750) bul lawkah pûk pakhat a awm a. Chu pûk chu ‘Chawngchilhi rûl ngaih pûk’ tih ni a, Thenzawl aṭanga km 8-a awm a ni. He pûk hi meter 6-a thûk, meter 3-a sang a ni a, a kawngka zau zawng chu meter 9 lai a ni. He pûk bul lawk hi Chawngchilhi te lo (ṭhin) a ni a, Chawngchilhi chuan he pûkah hian a rulpui ngaihzawng chu a kâwm ṭhin a ni an ti.

Fiangpuilala rulpui châwm dan chu tiang hian an sawi: He rulpui hian an ui leh ar zawng zawng a ei zawhsak vek a; chumi hnuah pawh chuan naupang tualchai a hmuh remchan apiang a la ta zel mai a. Chutia mihring leh zel a lak tak avang chuan a khaw mite tan chuan ral hlauhawm ber a lo ni ta a. Chhunah a kaw zawlah tawmin, zanah mi mut rehah te a chet ṭhin avangin tih ngaihna dang hre hek lo, a tlawn nan an fate an inpek chhawk ta ringawt mai a ni an ti.

Nakinah chuan an lal fanu an pek a lo hun ve ta a. An khua te chuan an ui em avangin an lo sûn lawk a. Chu mi ni tak chuan mikhual pakhat (Pawite) sumdawng kêl zuar a lo kal a, chu khua chu a lo reh ṭhiap mai a. Pitar pakhat hnenah hian, “Ka pi, in khua chu in va reh ṭhîp ṭhiap ve, eng nge maw a chhan le?” tiin a zawt a. Pitar chuan an rûl châwm thu leh an lal fanu pek a lo hun tak avanga an lo sûn lâwk thu a lo hrilh a. Chu veleh Pawite pa chuan, lal hnenah va kalin, “Rûlpui chu ka that ang a, i fanu hi nupuiah ka nei ang e,” a ti ta a. Lal chuan, “I thah theih athu a ni mai alawm,” tiin a lo chhang a.

Tichuan, Pawitepa chu rûlpui bei tur chuan a insiam ta a. A kel chu a talh a, a rîl chuan a kâwlhnâm a zem hnan a, a kel rîl hmâwr lehlam chu rûlpui thlêm chhuah nan a kaw bulah chuan a dah a; a chang ta khar mai a. Nakinah chuan rulpui chuan a kaw bula kel rîl chu a rawn hmu a, ei tumin a rawn zi chhuak ta ṭuam ṭuam a. Kêl rîl chu a han hap ṭan ta a, a dawlh zel a, kâwlhnâm a dawlh thleng a, a dawlh zel a, a dawlh zawh rual rualin Pawitepa inring renga lo chângtu chuan rulpui ká leh nghâwng vel zawng zawng chu a pir thlêr ta vek a, a thi ta a ni. Lal chuan a lo tiam tawh ang ngeiin a fanu chu nupui atan a pe ta a. He nula hi ‘hmeithai fanu a ni e’ ti a sawi pawh an awm.

Chutia an râl hlauhawm ber a thih takah chuan an lawm ta em em mai a. A khaw nâwtin an kal khawm a, khuang leh dâr nen, ri thei zawng zawng tumin an lâm ta mup mup mai a. Rulpui kaw bul lawka an lâmna phei chuan ‘chhir pâwn’ hming a put phah hial a ni. An lâmnaa an chhir pâwn a ni e an ti.

An rûl thah lu chu an lâm ta a, chu hmun chuan ‘Rullâm’ hming a put phah ta a ni an ti. Hmun pakhatah an khai a, chu lai hmun chu tun thleng hian ‘Rulkhai’ an ti ta zel a ni an ti bawk. Saitual leh Sihfa inkar, ‘Hmawng zar mawi kawn’ leh a chhehvel, tuna DC Complex zawng zawng saw Rulkhai ram chu a ni. Tuna ‘Rulpuihlim’ kan tih pawh hi an rûl khai khan ni chhuak engin hlim phaka an rin avanga Rulpuihlim hming pu hlen ta niin an sawi. An rûl khai hlim chu ‘Hlimen’ aṭangin an en a, chu chu Hlimen khaw hming put chhan a ni an ti bawk.

Thil pakhat leh chu, Rulpuihlim khaw hnuaia lungpherah chuan rul lianpui lem ziak a awm a, chu chu he rulpui an thah tak lem hi a ni mai thei.

Fiangpuilala rûl châwm kha a lar hle a, Mizo Kristian hmasate zinga kan hriat lar em em Upa Thanga, ‘Aw Lalpa, chung nung ber kan fak hle a che’ (KHB no. 402) phuahtu pawh khan kum 1902-a a hla phuah – ‘Kan Chatuan Pa rawn zawng ru’ tih chang khatnaah khan –

“Unaute u, pate u,

Rulpui kha in la chawm;

Tunah hian mikhual lo zin…

A thattu kha a awm…” tiin.

Setana (rûlpui kha) in la châwm reng mai. Isua Krista (mikhual lo zin) khan a hneh tawh. ‘Isua hi lo ring ve tawh rawh u’ tiin ringtu la ni ve lote sawm nan a lo hmang hial a ni.

Mizorama chámbâng tak tak awm mah se, Biate ho tam zawk chuan kum 1780 vel khan Hringchar (Silchar) phai paltlangin Haflong, N.C. Hills (Assam) leh Khasi ram (Meghalaya)-ah awm hmun an khuar nghet ta a ni.

Fiangpuilala thlah kal zelte zinga mi J.C. Nampui (Zamchawnga Nampui), IAS kha Zo fate zingah Mizoram Bawrhsap (DC) hmasa ber a ni. March 17, 1961-ah Aizawl a lo thleng a, a tuk (March 18, 1961)-ah A.K. Roy-a’n DC charge chu a hlan ta a. Kum chanve âwrh a awm hman chauh va, October 29, 1961-ah amah thlaktu tur B.W. Roy, IAS hnenah charge a hlan ve leh ta a ni. Mizorama hun rei lo tê a awm chhung hian a zin taima hle a, a thlahtute lo awmna ṭhin Biate leh Saitual pawh a tlawh hman a ni.

Fiangpuilala thlahte: Manlala, Manlala’n Rosesuma, Rosesuma’n Rocheuva, Rocheuva’n Pautuka (Putuaka tia ziak an awma Pu Chhunga, f/o H.Thangluaia, AIR Director (Rtd) chuan Pautuka tih zawk tur a ti. lsh), Pautuka’n Zawlhmanga, Zawlmanga’n Lalhnawka, Lungsum lal leh Rochunga, Rochunga’n Hrangtinaia, Vaitin lal, Hrangtinaia’n Lalthansanga, Lalthansanga’n Lalhnawka, Lalhmawka’n Aizawlthanga, Aizawlthanga’n Lalvura an thlah a ni.

Fiangpuilala thlahte hi tunah chuan chhuan sawm pakhat lai an ni tawh a; pa leh fapa naupang ber inkar kum 40-60 ni thei chu, a tlem thei ang ber kum 40 anga chhûtin Fiangpuilala’n Saitual khaw rûlpui a châwm hun kha 1580-1620 vel a nih hmel. Chu tih a nih chuan, Saitual khawpui leh a chhehvelah hian kum 400 zet kal taah khan an lo khawsa tawh ngeiin a rinawm e.

Thu laknate:

Tobul By K. Zawla 1st Edition,1981

Hmar History By L. Hranglien Songate, 1958

Mizo Chanchin By Rev. Liangkhaia, 1976

Mizo Chanchin By Zatluanga, 1966

The Hmars By Darliensung, 1987

Hmar Chanchin By H.B. Hrangchhuana, 1987

Mizo Pipute leh an thlahte chanchin By K. Zawla, (1989

Tobul Nun (unpublished) By L. Hranglien, 1980

Zirna Eng (Monthly) Oct.1988 Article By H.Lalthangzela

Pu Chalmawia f/o Zakapa,

History of the Biates and their folktales By Ramdina Lalsim, 2012

Political Problems of Mizoram By Dr. Lalsiamhnuna, 2011


- Dr. Lalsiamhnuna